Przedwiośnie. Stefan Żeromski

wyzwalała robotników świata z pęt ucisku przemysłowców i zdzierców. Bywał na wszelakich wiecach w Moskwie i słuchał najciekawszych referentów. Nie tylko tyle; w drodze swej do Baku przewędrował całą Rosję, przewiercił ją jak ów małż niepozorny, skałotocz–palczak[160], który w ciemności swej przeszywa potężne skały. Znał nie tylko zewnętrzne agitacyjne mityngi i półzewnętrzne urzędy, na starych oparte śmieciach, lecz i tajne kancelarie nowych despotów, szpiegowskie zakamarki i obmierzłe więzienia, gdzie wskutek podejrzeń i na zasadzie szpiegowskich doniesień siadywał ramię w ramię z tymi, których po to wyprowadzano na światło, ażeby ich zgładzić. Znał piwnice zalane i zachlastane krwią i cuchnące od trupów. Powiadał, iż ten to trupi zaduch przeszkadza, żeby moskiewskie powietrze można było wciągnąć wolnymi i szczęśliwymi płucami. W tym zaduchu po masowych i sekretnych morderstwach, pośród krwawych orgii nie można się modlić wielkim tłumem: „Ojcze nasz, któryś jest w niebie...” „W Moskwie — mówił — cuchnie zbrodnią. Tam wszystko poczęte jest ze zbrodni, a skończy się na wielkich i świetnych karierach nowych panów Rosji, którzy zamieszkają w pałacach carskich i jusupowskich[161], odzieją się w miękkie szaty i stworzą nową, czynowniczą i komisarską arystokrację, nową nawet plutokrację, lubującą się w zbytku i zepsuciu starej. Plebs będzie mieszkał po norach i smrodliwych izbach. Tam nie zaczęło się od budowania, od przetwarzania rzeczy lichych na lepsze, lecz od niszczenia, nie z miłości, lecz z pychy i zemsty. Nadaremnie znakomici komisarze będą odwaniać zapach morderstwa perfumami postępu”.

      Przypisy

      1

      Konrad Czarnecki — artysta malarz i dyplomata, jako attache poselstwa polskiego w Sztokholmie w latach 1919–1924 był gorliwym rzecznikiem kandydatury Żeromskiego do Nagrody Nobla (którą, jak wiadomo, otrzymał ostatecznie Wł. St. Reymont).

      2

      Baku — miasto i port w południowej części Półwyspu Apszerońskiego na zachodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego; w okresie przedrewolucyjnym — miasto gubernialne, wielki ośrodek przemysłowy i handlowy, o wielonarodowej ludności, głównie azerbejdżańskiej, ormiańskiej i rosyjskiej. Około roku 1901 wydobycie nafty w Baku osiągnęło 11,4 mil. t., co stanowiło ok. 50% produkcji światowej. Przemysł naftowy Baku skoncentrowany był w rękach kilku wielkich przedsiębiorstw, przeważnie należących do obcego kapitału i zjednoczonych w syndykacie kierowanym przez Rotschilda. Kapitaliści prowadzili tu gospodarkę rabunkową, wobec robotników stosowali posunięty do ostatecznych granic wyzysk. Baku było ważnym ośrodkiem ruchu rewolucyjnego w Rosji, posiadało silną organizację bolszewicką.

      3

      Symbirsk — dzisiejszy Uljanowsk nad Wołgą.

      4

      Tuła — miasto w Rosji środkowej, nad rzeką Upą.

      5

      Zych — malowniczo położona miejscowość w okolicach Baku, dawniej ulubiony cel zamiejskich wycieczek; obecnie osada przemysłowa.

      6

      Sekuła i Rakowiec — osady podmiejskie koło Siedlec.

      7

      Muchawka — rzeczka przepływająca pod Siedlcami.

      8

      Iganie — wieś pod Siedlcami; w czasie powstania listopadowego gen. Prądzyński stoczył tu bitwę z korpusem gen. Rosena.

      9

      Stoczek — miasteczko w powiecie łukowskim, pamiętne zwycięską bitwą gen. Dwernickiego (14.II.1831).

      10

      Mordy — miasteczko w powiecie siedleckim.

      11

      polonia rosyjska — tj. emigracja polska w Rosji.

      12

      jamszczyk (ros.) — woźnica.

      13

      mostowaja (ros.) — bruk, jezdnia (po rosyjsku briuki znacz: spodnie; stąd nieporozumienie, o którym mowa w tekście).

      14

      kuczer (z niem.) — woźnica.

      15

      płoche (zam. ros. płochije) — złe.

      16

      Da czto wy, barynia... (ros.) — A cóż pani, do licha, przyczepiła się do moich spodni! Złe spodnie, i złe spodnie! Widzisz babę! Złe spodnie, no to złe, a co to ciebie, babo, obchodzi?

      17

      Ach, kakaja u was krasnaja róża! — pani Barykowa chciała powiedzieć: Ach, kakaja u was krasiwaja roza (Ach, jaką pani ma piękną różę); to, co powiedziała, znaczy: Ach, jaką ma pani czerwoną gębę.

      18

      Papieńka!... (ros.) — Tatusiu! Tatusiu! Tu mnie obrażają!

      19

      tantiema — tu: udział w zyskach przedsiębiorstwa, wypłacany jako dodatek do pensji wyższym urzędnikom.

      20

      wykonywuje — dziś popr.: wykonuje.

      21

      arywista — człowiek, który świeżo doszedł do stanowiska lub pieniędzy.

      22

      precjoza — kosztowności.

      23

      wyprawa generała Józefa Dwernickiego — (10 IV 1831) korpus Dwernickiego, liczący około 4700

160

skałotocz–palczak — porównanie to nasunęła Żeromskiemu prawdopodobnie nowela A. Sygietyńskiego pod tym tytułem (1895).

161

pałace... jusupowskie — Jusupowowie: rosyjska rodzina książęca (w pałacu ich zamordowany został w roku 1916 Rasputin).