Үс Бүлүү айдарыылаахтара. Сборник

киһи доруобуйатын туругун курдары көрөн билэллэр. Улахан ыарыылар – уоспа, хара ыарыы, ыспааҥка – утары оҕус буолан харсан охсуспут түбэлтэлэрэ норуот номоҕор элбэхтик кэпсэнэр. Үрүҥ ойуун алгыс көмөтүнэн Үрдүкү Айыыларга айаннаан, көрдөһөн, үтүөнү оҥорторуон сөп. Үрүҥ ойуун ыһыахха Дьөһөгөй Айыыттан, Эдьээн Иэйэхситтэн, Ахтар Айыыһыттан уонна араас иччилэртэн дьоҥҥо байылыат, дьоллоох олоҕу түстүүллэригэр, аал уоту оттон алаһа дьиэни иччилииллэригэр, төрөтөр оҕону төлкөлүүллэригэр көрдөһөр.

      Ити таһынан куһаҕан кэмэлдьилээх сиэмэх ойууннар бааллар. Кинилэр киһини эмтээтэхтэринэ даҕаны ыарыытын атын киһиэхэ көһөрөллөр эбэтэр өлүүнү-сүтүүнү аҕалаллар. Харалаах, аньыылаах сиэмэх ойууннар алгыстарын Үрдүк Айыылар ылымматтар, төттөрү үтэйэн кэбиһэллэр диэн ыһыахха алҕаппаттар. Ахсыс сүһүөх — удаҕаннар. Кинилэр ойууннардааҕар үрдүк сүһүөххэ тураллар эбит. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхоҕо суруллубутунан, үөһэттэн, Үрдүкү Айыылартан, айдарыылаах айыы удаҕана Айыы Умсуур удаҕан Аҕыс Халлаан арчыһыта, тоҕус халлаан дуомньута айыы бухатыырдарыгар куруук ыксаллаах түгэҥҥэ көмөлөһөр, арҕаһыттан тэһииннээх айыы хаан аймаҕын араҥаччылыы сылдьар, көхсүттэн тэһииннээх күн өркөн улууһун көмүскүүр аналлаах.

      Тохсуґунан, Үрдүк Айыыларга ордук чугас дьонунан тимир уустара буолаллар. Кинилэр ханнык да ойууҥҥа, удаҕаҥҥа бэриммэт, күүстээх куттаах-сүрдээх дьон. Былыргы үһүйээннэргэ, норуот өлбөт-сүппэт улуу айымньыларыгар, олоҥхолорго кэпсэнэринэн, тимир уустарын төрүттэрэ буоллун диэн Үрүҥ Аар Тойон үһүс уолун Кытай Бахсылааны Үөһээ дойдуттан аллара түһэрэн, Орто дойду икки Аллараа дойду икки ыпсыытыгар муҥурун булларбатах Муус Суорун булгунньахха олохтообуттар. Кини онно олорон, бухатыырдар туттар сэптэрин, кыырыктаах кылаан илбис биилээхтэрин, кэниэрдээх кэтэр кэһэхтэрин, куйахтарын, таҥхалаах таҥнар таҥастарын отут биэс биис ууһугар оҥоро олорор эбит. Кытай Бахсылааны сороҕор Кудай Бахсы, Кытай Махсыын диэн ааттыыллар. Кини айыы да, абааһы да буолбатах. Ыар санаалаах, ыарахан тыыннаах уустары араҥаччылыыр, улуу уустары уһуйар, эттэтэр, үөтүннэрэр, уус идэтин сайыннарар, барҕардар аналлаах (А. Мачахов).

      Саха киһитэ урут үһүйээннэргэ иитиллэр этэ. Онно этиллэринэн, ойуун буолуохтаах киһи оҕо эрдэҕиттэн биллэрэ. Этнограф, профессор Н.А. Алексеев «Традиоционные религиозные верования якутов в ХIХ – начале ХХ вв.» үлэтигэр сурулларынан Үөһээҥҥи Айыылар ойуун буолар киһи кутун ылан аналлаах Аар Кудук маска баар уйаҕа иитэллэрэ. Маҥнай ойуун буолар киһини мас анныгар уураллар эбит уонна кута ханнык мутукка иитиллэриттэн көрөн төһө күүстээх буолара быһаарыллара. А.С. Федоров кинигэтигэр улуу удаҕан Алыһардаах уонна Мөлөкө ойуун биир маска иитиллибиттэр. Мөлөкө этэринэн, Аана ол ойууннар иитиллэр мастарын үөһээ мутугар уйаланан, Мөлөкөтөөҕөр күүстээх буолбут; Биллиилээх эмчит Ньыыкан (Үөһээ Бүлүү) Аар Кудук маска Көстөкүүн Чирковтааҕар (Абый) биир мутук аллараа эттэниитин ааспыт диэн суруллубут.

      Үрдүк Айыылар сороҕор ойууннары, удаҕаннары «эттээбэккэ»