Амир Темур севган юрт. Хаким Сатторий

qishlog‘ida qoldirishga to‘g‘ri keldi. Yana homiylarimizning himmati asqotdi. Ular kuchli yuk mashinasi topib berishdi. Ma’lum bo‘lishicha, bizni lash-lushlarimiz bilan bitta mashina toqqa olib chiqa olmas ekan. Ikkiga bo‘linishga to‘g‘ri keldi. Oldinda ketdim, ertaroq borib, ul-bulni tayyorlab turish kerak.

      Tog‘ yo‘li tik, o‘nqir-cho‘nqir bo‘lishdan tashqari nihoyatda tor – bir izli. Qarshi tarafdan mashina kelib qolsa, nima bo‘larkan? Motor guvillaydi, zo‘riqadi, ba’zan g‘ildirak joyida aylanib qoladi, yuragimizni hovuchlab, bortga qapishgancha yuqorilaymiz. Ha deganda, tubsiz dara, uning qa’rida oqayotgan daryo ko‘rinaveradi. «Lochin» bo‘lmasak mayli edi, ishqilib xudo asrasin. Ba’zan qisqa tekisliklar to‘g‘ri kelib qoladi, mashina g‘izillab chopadi, tog‘ shamoli sochlarni taraydi, dimoqqa ufor hidlar uriladi. Yuqorilagan sari odam yorug‘lik dengizida g‘arq bo‘layotgandek sezadi o‘zini. Tog‘larda o‘zgacha munavvarlik, musaffolik bo‘ladi. Dimoq kuyishadi, bu havoning siyraklashayotganidan, yurak tezroq ura boshlaydi.

      Ko‘zlagan manzilimiz – Toshqo‘rg‘on qishlog‘i, u xuddi chinni piyolaning tubida joylashgandek. Hozir 4–5 kilometr balandlikka chiqamiz, so‘ngra 2–3 kilometr pastga tushamiz. Qishloq kunchiqar tarafda, naqd Qashqadaryo chegarasida. Nari tomon – Surxondaryo, Bovurchi cho‘qqisidan To‘polondaryo irmoqlari boshlanadi, deyishadi.

      Respublikamiz xaritasida Toshqo‘rg‘on degan qishloqlar ancha-muncha. Ularning, shubhasiz, o‘ziga xos tarixi bor, lekin umumiy tomonlari bor-yo‘qligi noma’lum. Balki bu so‘z to‘g‘ri ma’nosida – «tosh aylantirilgan qo‘rg‘on» shaklida yasalgandir. Bunday joylar har qadamda uchraydi. Ikkinchi ehtimol esa bu qishloqlarning asosi bir, yagona urug‘dan tarqalgan bo‘lishi ham mumkindir, negaki, Afg‘onistonda shunday otli katta shahar bo‘lgan (hozirgi nomi – Hulm). Mana bu qishloqdagilar o‘z ajdodlarini asli Afg‘onistondan ko‘chib kelgan, deb naql qilishadi. Aholisi, asosan, o‘zbek xalqining turk-qatag‘on urug‘i, oqchepkan (oq chekman?) tarmoqchasidan.

      Qishloqda juda qadimgi tarix izlari bor, masalan, toshdan ohan (metall) ajratib olishdan hosil bo‘lgan chiqindilar – g‘ovak qop-qora mux (shlak)larga har qadamda duch kelasiz.

      Biz o‘rmalab yurayotgan yo‘lni tirishqoq tog‘liklar hashar yo‘li bilan qura boshlagan edi. O‘sha yil (1975) ko‘klamida vaziyat o‘zgardi – Qizilsuv qo‘riqxonasining barpo etilishi odamlarni tirikchilik vositalari (o‘tin, xashak kabi)dan mahrum qildi va ko‘chishga majbur bo‘lishdi. Shunday qilib, yaxshi niyat bilan avlodlar xizmatiga yaraydi, deb qurilayotgan yo‘ldan ko‘ch-ko‘ronlar ortib o‘tildi, qishloqning necha ming yillik tarixi bitdi. Hozir bu yerda «adashib qolgan» yigirmaga yaqin xo‘jalik yashaydi. Biz ulardan birinikida qo‘noq bo‘lamiz.

      Qishloqning ekspeditsiyaga taalluqli tomoni shundaki, uning yuqorisida Amir Temur nomi bilan ataluvchi g‘or bor. U maxsus o‘rganilmagan yoki materiallar jamoatchilikka ma’lum qilinmagan. G‘orda qadimgi hayot izlari saqlangan: tosh taxlab, katta supa qilingan, zinapoyalar bor.

      Shunday qilib, urush va mehnat faxriysi Bozor bobo Yorbekov xonadoniga tushdik. Otaxonning o‘n bir farzandi, ko‘plab nabiralari bor. Katta o‘g‘li Nazar – o‘qituvchi, u bizga Yuriy Arakcheevning «В поисках Апполона» degan kitobini ko‘rsatdi. Unda tabiat ishqibozining qizil xolli oq kapalak – Apollonni izlash sarguzashtlari bayon qilingan. Shu qishloq manzaralarining rangli suratlari berilgan. Tafsiloti ko‘p, samolyotga bilet olish oldi-qochdisini ikki sahifada ifodalaydi. Moskvadagi «Мысль» nashriyotidan chiqqan bu kitob pishiq qog‘ozda, chiroyli rangli muqovada bosilgan. Bizda ham shunday kitoblarni chiqarisharmikan?!

      Tun fayzli o‘tdi. Ertalab g‘orga otlandik. Besh eshak va ikki otga ko‘ch-ko‘ronni yukladik. Qo‘riqxona bo‘lim boshlig‘i Yodgor va Nazar hamrohlik qiladigan bo‘lishdi. Daryo bo‘yiga tushib, toqqa o‘rladik. Bu yo‘llardan ko‘p yurganman, har bir so‘qmoq tanish. Hamrohlarda ishqibozlik oshgandan-oshgan, ko‘plariga bunday safar yangilik. Eshakka ham eplab minisha olmaydi, biroq ishtiyoq kuchli.

      Gazaqo‘tonga chiqquncha bo‘lganimiz bo‘ldi. Yo‘l juda tik, ilonizi, hatto eshaklarning to‘qim-u yuklari tushib qoldi (albatta, qayta ortdik). Tekislik boshlandi, keyin yana o‘r, nishab. Azimbuloqqa yetib, dam oldik.

      Ko‘chishdan keyin bu tomonlarga inson qadami kam tekkan, biroq yo‘llar bekilib ketmabdi. Atrof o‘t-o‘langa burkangan. G‘o‘lmarashadan chiqadigan shoti tushib ketibdi, tosh tashib ko‘tardik-da, ulovlarni o‘tkazdik. Qal’ayi sheronga o‘tiladigan ko‘prik o‘rnida 2–3 chirigan xoda turibdi. Topqir Nazar daryodan o‘tishni taklif qildi. Yuklarni ko‘tarib o‘tdik-da, ot-eshaklarni bittalab daryoga itarib tushirib, narigi qirg‘oqqa tortib olaverdik. Hayvonlar sirpanchiq qoyada oyog‘ini tirab olar, qamchi yoki tayoq zarbidan ilojsiz bir metrlar pastga, shovullab oqayotgan tog‘ daryosi gumiga sakrardi. Bu joydan qaytishda aslo chiqib bo‘lmaydi – bu haqda o‘ylash fursati emas, yo‘lda davom etish kerak.

      O‘siq butalar, daraxt shoxlari yurishni qiyinlashtirar edi. Manzil ham negadir bu safar ancha uzoq tuyuldi. Kun oqqanda Ho‘kizburun sharsharasiga yetib keldik. Sochilib oquvchi Baytaldumi favvorasi qurib qolibdi. Undan bir kilometrlar yurgach, uzoqdan g‘orning og‘zi ko‘rindi. Daryo bo‘yidagi tekislikda to‘xtadik.

      Sohibqiron haqida nima o‘qigan bo‘lsam, hech birida uning g‘orda bo‘lgani haqida batafsil ma’lumot yo‘q. «Temurnoma»da Balxni qo‘lga kiritayotganda bir muddat tog‘-toshlarda, g‘orlarda yashab yurganiga ishoralar bor. Bizning bu savolga aniqlik kiritishga qurbimiz yetmaydi, nihoyati g‘orni borib ko‘rishimiz mumkin. Keksalar Temur bu yerda uzoq vaqt yashagani, mislsiz yurishlariga tayyorgarlik ko‘rgani haqida ishonch bilan gapirishardi.

      G‘o‘lmashara darasida ikki qoya (orasi 50–60 metrdan 150–200 metrgacha bor)ga arqon tortib askarlarini osiltirib o‘tkazar ekan. Bunday mashqni, hatto, Qal’ayi sheron darasida (oraliq 2 kilometrlar chamasi, balandlik 500 metrdan kam emas) ham takrorlarkan. Bovurchida shunday tekis maydonlar borki, ming lashkar ham ot surib jang qila oladi. Ho‘kizburun oldida yaqinlargacha tegirmon toshlari (odatdagidan kichikroq) turarkan. Dara tabiiy jihatdan juda qulay, to‘satdan hech kim bostirib kela olmaydi. Uzoq-yaqinni ko‘rgan ekspeditsiya a’zolari bunday manzaralar betimsol va takrorlanmas ekanini tan oldilar.

      Ko‘pchilik shu sayhonlikda tunash va g‘orga ertalab jo‘nash taklifini bildirishdi. Chunki tepada suv yo‘q, faqat yayov borish mumkin. Bir guruh «jangovar qism» (olti kishi ajralib chiqdi) supada uxlash istagini izhor qilishdi. «Bo‘linmanglar, bo‘ri ko‘p», deyishdi boshqalar. Tashabbuskorlar esa «Nizomda «Muborak supada tong ottiriladi», deyilgan. Biz buni bajarmas ekanmiz, kelajak avlodlar kechirmaydi» degan da’voni qo‘yishdi. Buni rad etib bo‘lmadi. Men ham ular bilan ketdim.

      Bir soatlar tik qiyalikdan tirmashib yo‘l yurdik. Nihoyat, silliq terilgan toshlarga ko‘zimiz tushdi, uzunligi 18–20, balandligi 3–5 metr. Yovvoyi qoyalar orasida inson qo‘lining izlari issiq va madadkor tuyuldi. Supa yuzida besaranjomlik, olov qoldiqlari, toshlar sochilib yotibdi, irg‘itilgan, sindirilgan shishalar ko‘zga tashlanadi. Qo‘lbola supurgi yasab, obdon tozaladik, tosh terib o‘choq yasadik. Atrofda qari daraxtlar rosa yiqilib yotibdi, mo‘l-ko‘l o‘tin hozirladik. Xuddi yozgi ta’tildan uyiga qaytgan shaharlikdek, hafsala bilan bir zumda hamma narsani muhayyo qildik. Endi tong ottirsa bo‘ladi.

      Kimdir yerni bir metrlar chuqurlikda kavlabdi, go‘ng va somonli loy qatlami ko‘rinib turibdi. Supaga tik ravishda uch joyda ko‘milgan ustunning o‘rinlari bor. Supadan shipgacha 15 metr keladi. Ehtimol, bir vaqtlar xonachalar bo‘lgandir. G‘orga kirish joyi ulkan xarsanglar bilan to‘silgan. Qorong‘ulik cho‘ka boshladi, harorat – mo‘tadil.

      O‘tin to‘plab, olov yoqdik. Gulxan atrofida yarim tungacha gaplashib o‘tirdik, pastda, daryo bo‘yida ham ertalabgacha o‘t o‘chmadi.

      Tong g‘ira-shirasida pastdagilar ham shovqin-suron bilan yetib kelishdi. Qisqa mashvaratdan so‘ng sinoatli g‘or safari boshlandi. U ikki qismdan iborat. Otxona deb ataluvchi qism 70 metrlar uzunlikda, juda ulkan, baland. Toshga shunaqa naqshlar o‘yilganki, ular tabiat ijodidan ko‘ra iqtidorli usta san’atiga o‘xshaydi. Ichkaridan bir parcha sopol topib