Энг қайғули шодлик. Федерико Гарсиа Лорка

      ТАРЖИМОНДАН

      Ҳар гал Испанияни ўйлаганимда гул йиғисини шеърда янгратган шоирлар, овози ойни уйғотган ҳофизлар-ла бир малаксиймо гул исмидай, бир парикапалак исмидай назокатли Боабдил сўзи хаёлимдан кетмайди. Тарихни сўйлатсак, еттинчи аср бошларидаёқ жанубий Франция қасабаларигача ислом лашкарлари-ла кириб борган, Испанияда Вестгот қироллигини синдириб, мусулмон давлатига тамал тошини қўйган араб саркардалари Мусо ибн Нусайра ва Тариқ ибн Зиёд хотирга тушади. Кейинчалик гоҳ уммавий халифалиги, гоҳ алморавидлар, гоҳ алмоҳадлар салтанати деб аталган Андалусия давлати 1492 йили қирол Фердинанд ва қиролича Изабелла ихтиёрига ўтди. Саккиз юз йил Оврупони ҳайратга солган давлатнинг энг сўнгги қироли Алп Абдуллоҳ Боабдилдир…

      Америкадаги Эдинбург дорулфунунининг исломшунос олими У. Монтгомери Уўўт айтишича: «Араб маданияти ўзидан-да қадимийроқ, юксакроқ маданиятларнинг энг яхши фазилатларини ўзлаштириб, янги мусулмон маданиятига асос солди. Исломгача бўлган насроний маданияти Испания маданиятининг кейинги ривожига ҳеч қандай таъсир кўрсатмади. Аҳолининг кўпчилиги мусулмон динига кириб, вақт ўтиши билан араблашиб кетди». Чинданам, Андалусия ибн Рушд, иби Туфайл, ибн Халдун, ибн Хазм, Муҳйиддин ибн ал-Арабий каби не-не буюк зотларни эмизган диёрдир. Ҳозиргача Қурдоба, Ғарнота, Севилла қасабаларидаги афсонавий қасрлар, маҳобатли масжидлар, маъмурий бинолар араб маданиятидан хотирадир.

      Хулосаласак, Андалусия маданияти шарқу ғарбнинг энг гўзал фазилатларини ўзлаштирган, Испаниянинг жаҳонга машҳур сиймоларини эмизиб улғайтирган бир маданиятдир. Андалусиянинг мана шундай ёруғ юзли сиймоларидан, ҳаёт ва мамот оралиғида ярадор қушдай потирлаган руҳ сувратларидан иборат асарларини бадиий ижод саҳнасига бир даста гулдай отган Федерико Гарсиа Лоркадир.

      Асримизнинг йигирманчи йилларида Оврупо адабиётида, хусусан, шеъриятида турли безовта оқимлар пайдо бўлди. Бу оқимлар жадаллашиб кетган сиёсий-ижтимоий тўлқинларнинг бадиий ижоддаги кўринишларидир. Бу даврда Испаниядаги адабий давраларда Оврупонинг бошқа адабиётларида муқимлашган сюрреализм, ултраизм, креацонизм, герметизм каби ҳаёт билан адабиёт бирлигини тан олмайдиган, «Санъат санъат учун» деган ижодий субут атрофида баҳслар қизиди. Лорка мана шу йилларда фаол ижод қилдиким, буни мустаҳкам ижодий субут шарофати, деб билмоқ лозимдир: «Яхшиямки, «Санъат санъат учун» деган ғоянинг мағзи пуч, акс ҳолда бундан-да шафқатсиз ғоя бўлмасди. Бу сохта санъатнинг ўзигагина дахлдор соф санъатга бирортаям виждонли одам ишонмайди. Зиддиятли давримизда ижодкор халқ кулса-кулиб, йиғласа-йиғламоғи, ўз бинафшаларидан воз кечмоғи, белигача ботқоққа ботиб бўлсаям бинафша излаётганларга кўмаклашмоғи шарт». Бундай ижодий субут ижодкорнинг янги-янги ифода шаклларини излашига сираям монелик қилмайди, балки ҳар қандай шаклга соғлом ижтимоий руҳ бермоғи тайин.

      Лорка қатнашган адабий даврада мажозийлик бирламчи унсур сифатида тан олиниб, ифода воситасигина ҳисобланиб қолмаган. Мажозийлик Лорка ва бошқа муштарийларнинг рост ва хаёлий дунё бирлигини ифодалаган дунёқарашидан, борлиққа муносабатидан келиб чиққан ижодий субутдир. Кейинчалик бу даврадан испан ва жаҳон адабиётида «27-йил авлоди» деб аталган буюк ижодкорлар – Хорхе Гильен, Педро Салинас, Гарсиа Лорка, Рафаэл Альберти, Херардо Диего, Эмилио Прадос, Луис Сернуда, Дамасо Алонсо, Мануэл Альтолагирре ва ёши улуғроқ Хуан Рамон Хименес ажралиб чиқди.

      Лорка ҳам ёзма, ҳам оғзаки маданиятнинг ижобий фазилатларини ўз ижодида омухта қилган. Ёзма маданият, яъни Сервантес, Лопе де Вега, Луис де Гонгорадан жисмлар ва туйғуларнинг тартибсиз дунёсини уйғунлашган дунё сифатида тасаввур қилишни ўрганган бўлса, оғзаки маданият, яъни испан халқ қўшиқларидан табиатнинг ҳар бир унсурини жонлаштириш хусусиятини ўзлаштиргандир. Бундан ташқари испан халқ қўшиқларига хос бўлмиш яна бир хусусият – ранглар ва ўсимликлар тамсилидан жудаям унумли фойдаланган. Ранглар: халқ қўшиқларида сиёҳранг – мотам; бинафшаранг – жудолик, хотира, садоқат; кўкранг – мангулик, ҳақиқат, адолат, сабот; яшилранг – омад, ҳиссиёт; оқранг – ўлим, мангулик, эътиқод, озодлик; кулранг – қайғу; сариқранг – қуёш, буғдой, қувват, илҳом, шуҳрат; қизил – даҳр, қон ранги, изтироб, эҳтирос, ғурур рамзидир. Ўсимликлар: заранг – соф ишқ; гулхайри – алам, маҳкумлик, хиёнат; терак – мағрурлик; бодом – назокат, бевақт ўлим; сабур – оғриқ, қизғалдоқ – таскин, оний умр, бекор тўкилган қон; қушқўнмас – азоб, сарв – қабристон дарахти, қайғу, мотам рамзи; чиннигул – завқ-шавқ; ёсуман ёки суман – садоқат, назокат рамзидир. Лорка ижодида табиатнинг ҳар бир унсури ҳаёт ва мамот оралиғида титраб турган дардчил юракка ҳамдардлик қилади, руҳиятига мослашади. Инсон изтиробининг бу қадар юксалтирилиши шоир дунёқарашида одамийликнинг нечоғлилигидан далолат.

      Лорканинг 1921 йили Мадридда нашр этилган биринчи «Шеърлар китоби» қурама шакллар, оҳанглар, кайфиятлардан иборатдирким, Хуан Рамон Хименес, Антонио Мачадо, Рубен Дарио каби улуғ шоирлар ижодидаги айрим фазилатлар таъсирида ёзилган шеърлар, манзумалар шоирнинг шаклланиш жараёнидан нишоналардир. Лорканинг айрича овози «Канте хондо достони», «Қўшиқлар», «Лўли романсероси» китобларидагина очилган. Сохта зиддиятли «Канте хондо достони» ва сохта эркин «Қўшиқлар», «Лўли романсероси» китобларидаги уйғунлик,