Ғаройиб қишлоқнинг ажойиб одамлари. Турсунбой Адашбоев

e>

      Катта тарихнинг мухтасар баёни

      “Тарих” дейилганда, тасаввуримизда кучли салтанатларнинг, қудратли давлатларнинг ўтмиши гавдаланади. Ҳолбуки, ҳар бир маҳалла, қишлоқ, шаҳарнинг ўз тарихи бор. Гарчи бу тарих мамлакат тарихидан айри бўлмаса-да, шу тарихнинг бир зарраси ҳисобланса-да, бу заррада, таъбир жоиз бўлса, шу бир томчида мингларча одамларнинг тақдирлари, ўтган кунлари акс этади. Афсус шундаки, азал-азалдан одамзод катта тарихлар билангина банд бўлиб келган. “Зафарнома”, “Бобурнома”, “Ҳумоюннома”, “Шайбонийнома”, “Абдулланома” каби асарлар тарих илмининг жавоҳири сифатида қадрланади. Ажабки, “Берунийнома” ёки “Фарғонийнома” деб номланувчи тарих асарлари яратилмаган.

      Мозий биз учун ғоят, ўрганиш жуда мушкул вазифа бўлиб туюлади. Ўтмишга зеҳнимиз ожизлик қилса, ўтган асрда ўзимиз гувоҳ бўлган воқеалар бор-ку? Йигирманчи асрда икки марта Жаҳон уруши бўлди, юз миллионларча одамлар қирилди. Қаҳатчилик-очарчилик миллионларча одамларнинг ёстиғини қуритди. Большевикларнинг қирғини-чи? Яна турли-туман табиий ва ижтимоий-сиёсий бало-офатлар-чи? Урушлар… қирғинлар… ҳаммасининг ортида тақдирлар бор. Азоб-уқубатлар бор, шунинг баробарида нур ҳам, умидлар ҳам бор…

      Одам умрини турли номлар билан белгилаб қўйганлар: гўдаклик, болалик, ўсмирлик, ёшлик… Ҳар бир даврнинг ўз қувончи, ўз бахти бор. Бу ўзгармас табиат қонунига ўхшаб кўринади. Айниқса, ҳозирги болалар, ўсмирлар, ҳатто ёшлар бахтли ҳаётларини ўзгармас қонуннинг кўриниши сифатида қабул қиладилар. Оқибатда, бу бахтнинг қадрига етмай яшайдилар. Яқин ўтмишда гўдаклик бахтидан, болалик ва ўсмирлик қувончларидан бебаҳра, бир тишлам нонга зор ҳолда улғайган одамлар борлигини тасаввур қилолмайдиган ҳам бор. Уларга бу азобли ўтмишнинг тарихини етказиш керакми? Албатта керак! Бўлмаса, бахтнинг қадрига етмай ўсишади, оқибатда одамлар орасидаги меҳр-муҳаббат, ҳурмат йўқолиб кетиши ҳам мумкин.

      Болаларнинг севимли шоири, каминанинг ардоқли акаси Турсунбой Адашбоевнинг янги китобларини ўқиб шу тўхтамга келдим. Китобни алоҳида қизиқиш билан ўқидим. Чунки, ундаги воқеаларнинг айримларини Турсунбой ака суҳбатларида менга ҳикоя қилиб берган эдилар. Мен бу оғзаки ҳикояларнинг китобга кўчишини истаган эдим. Шу сабабли асарни ўқиб қувондим. Менинг тенгдошларим – етмиш ёшни қоралаётганлар ҳам болалик чоғларида озми-кўпми қийинчиликларни кўрганлар. Лекин болалиги уруш даврига тўғри келган авлоднинг тарихи ва тақдири ўзгача. Бу ҳақда бир эмас, ўнлаб китоблар ёзилиши керак. Яланг оёқ бошоқ теришлар, ёрилган товонга пиёздоғ бостириш азоблари… Буларни эшитиш, ўқиш камлик қилади. Ҳис қила олиш керак! Ўзгаларнинг тақдирига бефарқ бўлмаслик – чин одамийлик фазилатидир. Бу фазилат тарбияси болаликда бошланиб, узлуксиз давом этиши, кундан кун камол топтириб борилиши зарур.

      Китобнинг асосий қисмидаги ҳангомалар, гурунглар Ўзбекистон ва Қирғизистондаги кўп ёзувчиларга яхши таниш. Чунки Сафед Булон деган қишлоқнинг таърифи барча қалам аҳлининг диққатини тортган десам, муболаға бўлмайди. Камина Ўзбекистоннинг жуда кўп қишлоқларида бўлганман. Ҳар бир қишлоқ ўзига яраша тароватга эга. Очиғини айтсам, менинг кўнглим шаҳарларга эмас, қишлоқларга боғланган. Шулардан бири Сафед Булон. Дастлаб Турсунбой ака билан борганимда тоққа эрта қор тушгани сабабли қишлоқда ҳаво совуқ эди. Жунжикиб кўчадан кетиб боряпмиз. Йўлда учраганларнинг ҳар бири, ёшидан қатъи назар, Турсунбой акага таниш. Ёшлар салом бериб, кўришиб ўтишади. Турсунбой аканинг тенгдошлари ёки ёши катталар салом-аликдан сўнг ҳазил-ҳузулни бошлаб юборишади. Аския пайровига мени ҳам илиб олаверишади. Олдинига “ҳазилни малол олмадимикин меҳмон”, – деб кўзларимга қарашади. Кейин ҳазил йўсинидаги суҳбат минг йиллик қадрдонлардек давом этаверади. Водийда юравериб бундай оқкўнгил одамларнинг гап-сўзларига ўрганиб қолганман, дейишим камлик қилади: мен бундай одамларнинг самимий ҳазилларини, нозик қочиримларини ҳозиргача соғиниб яшайман.

      Машҳур араб сайёҳи Ибн Баттутанинг ажиб хотираси бор. У карвонлари билан Туркиянинг Онадўли деб аталмиш Осиё қисмидаги Денизли шаҳрига яқинлашганида шопмўйловли барваста бир одам йўлдан чиқиб, отининг жиловини маҳкам тутади-да, “юр кетдик!” деган ишора қилади. Сайёҳ туркчани, у одам эса арабчани билмайди. Ёнига қилич осган шопмўйловли бу одамни сайёҳ қароқчи деб ўйлаб, қўрқиб кетади. Бу ҳам етмаганидай, беш-ўн дақиқадан сўнг яна бир паҳлавон одам пайдо бўлиб, отнинг чап томонидан жиловини ушлайди. Ўзаро нималарнидир гапириб, бири отни у томонга, иккинчиси бу томонга тортқилайверади. Гап нимада эканини билмаган сайёҳнинг қўрқуви ортаверади. Тортишув сабаби эса оддий эди: аввал келган шопмўйловли паҳлавон айтадики: “Меҳмон – атойи Худо! Биринчи бўлиб уни мен кўрдим. Шунинг учун уни биз меҳмон қиламиз!”. Иккинчи бўлиб жиловни ушлаган паҳлавон эса унга эътироз билдиради: “Биринчи бўлиб кўрганинг тўғри, лекин биродар, бу ерлар бизники-ку ахир! Бизнинг меҳмонимизни сен бошлаб кетсанг бизга уят эмасми! Инсоф қил! Бу меҳмонни Аллоҳ таоло бизга насиб этган. Биз уни едирамиз, ичирамиз, ётоғини тайин қилиб берамиз. Дуосини, савобини ҳам биз олажакмиз!”.

      Бу воқеа ҳозирги ёшлар учун эртакдай туюлса керак. Лекин сайёҳ Сафед Булондан ўтганида унинг хотиралари янада ҳаяжонли бўларди, деб ўйлайман. Ўтмиш билан танишгач, бугунга назар ташлайлик-чи:

      Шаҳарлик