Иқтисодиёт қандай тузилган. Ха-Джун Чанг

билан тасдиқланган, чунки одамларни ишонтиришда муваффақиятли ёки муваффақиятсиз бўлган ҳаётий мисоллардан кўра самаралироқ нарса йўқ. Масалан, эркин савдони тарғиб қилувчилар доимо Буюк Британия, кейин эса АҚШ, айнан, шу туфайли дунёнинг иқтисодий қудратли давлатига айланганини таъкидлайдилар. Агар улар ўзларининг тарих версиялари тўғри эмаслигини тушунишганида (буни кейинроқ кўрсатаман), улар ўзларининг сиёсий тавсияларини беришда ўзларини унчалик ишончли ҳис қилмаган бўлардилар. Уларга бошқаларни ишонтириш ҳам қийинроқ бўларди.

      Бундан ташқари, тарих бизни баъзи тахминларга шубҳа қилади. Бугун сиз кўп нарсаларни – масалан, давлат идоралари – илгари талаб катта бўлган, одамларни (қулларни), болалар меҳнатини, сотиб олишингиз ёки сотишингиз мумкин эмаслигини билишингиз биланоқ, “эркин бозор” чегаралари қандайдир абадий илмий қонун билан белгиланган, деб ўйлашни тўхтатасиз ва уларни ўзгартириш мумкинлигини тушуна бошлайсиз. Илғор капиталист мамлакатлар тарихда 1950-1970-йиллар орасида кўплаб чекловчи қоидалар ва юқори солиқлар мавжуд бўлган пайтда, энг тез ривожланган эканлигини билганингизда, ўсишни рағбатлантириш солиқларни камайтириш ва қоғозбозликни талаб қилади, деган даъвога дарҳол шубҳа билан қарайсиз.

      Тарих иқтисодий назариянинг чекловларини англаш учун фойдалидир. Ҳаёт кўпинча уйдирмадан анча қизиқарли бўлиб, тарихда (барча даражаларда – мамлакатлар, компаниялар, шахслар) муваффақиятли иқтисодий тажрибанинг кўплаб мисоллари мавжуд бўлиб, уларни бирон бир иқтисодий назария билан тўлиқ тушунтириб бўлмайди. Айтайлик, агар сиз фақат The Economist ёки Wall Street Journal каби журналларни ўқисангиз, Сингапурнинг эркин савдо сиёсати ва хорижий сармояга нисбатан ижобий муносабат ҳақидагина эшитган бўласиз.

      Шундай қилиб, сиз Сингапурдаги барча ерлар ҳукуматга тегишли эканлигини, уй-жойларнинг 85 фоизи кўчмас мулк агентликлари (Уй-жой кенгаши) томонидан тақдим этилади ва миллий маҳсулотнинг 22 фоизи давлат корхоналари томонидан ишлаб чиқарилади (жаҳон ўртача 10 фоизга яқин) эканлигини билмагунингизча, Сингапурнинг иқтисодий муваффақияти эркин савдо ва эркин бозор иқтисодий ривожланиш учун энг яхши ечим эканлигини исботлайди деб ўйлайсиз. Эркин бозор ва социализм комбинациясининг муваффақиятини тушунтирадиган ягона иқтисодий назария йўқ – неоклассик, марксистик, кейнсча. Бундай мисоллар сизни иқтисодий назарияларга кўпроқ шубҳа билан қарашга ва уларга асосланган сиёсий хулосаларга эҳтиёткорлик билан ёндашишга мажбур қилиши керак. Ва ниҳоят, биз тарихга қарашимиз керак, чунки биз тирик одамлар устида тажриба ўтказишдан иложи борича қочишга маънавий мажбуриятимиз бор.

      Собиқ социалистик блокдаги марказий режалаштиришдан (ва капитализмга ўтишдан) Буюк Депрессия оқибати бўлган кўпгина Европа мамлакатларидаги "тежамкорлик" балоси орқали Буюк Британия ва АҚШда "бойлик иқтисодиёти" муваффақиятсизликка учради, 1980-1990-йилларда тарих миллионлаб ва ҳатто ўн миллионлаб одамларнинг ҳаётини йўқ қилган радикал сиёсий тажрибалар мисолларига тўла. Тарихий ўтмишни ўрганиш, албатта, бугунги кунда хатоликлардан