Әдәбиятны өйрәнү юлында / На пути изучения литературы. Хатыйп Миңнегулов

кына күләмле, тезмә (мәнзумә) әсәрләрнең исем составына бу сүз кертелә. Чәчмә телдә язылган …намәләр дә очрый: «Тутыйнамә», «Кабуснамә»…

      Тукайгача чор төрки-татар әдәбиятында «намә» сүзен кертеп ясалган шигъри әсәрләр, поэмалар да шактый. «Мәхәббәтнамә» (XIV йөз, Харәзми), «Горбәтнамә» (Г. Утыз Имәни). Соңгы дәвер шагыйре Рәдиф Гаташ та бу төр атаманы теләп куллана («Ихласнамә», «Гаташнамә»).

      Лексик яктан «икеләтелгән», «янәшә куелган», «кушылган» мәгънәләрен белдерүче мәснәви термины, әдәби төшенчә буларак ике төрле очракта кулланыла: 1) аа бб шәкелендә кафияләшүче чагыштырмача мөстәкыйль икеюллык строфа атамасы; 2) аа бб… рәвешендә рифмалашучы бәйтләрдән төзелгән фәлсәфи-дидактик, романтик, героик рухлы әсәр. Мәсәлән, Җәләледдин Румыйның (1207–1273) «Мәснәвийе мәгънәви» поэмасы. Ул мәснәви, ягъни аа бб… шәкелендә рифмалашкан 25 632 строфадан гыйбарәт. Г. Утыз Имәни аның җыйнама-тәнкыйди текстын төзи.

      Харәзми «Мәхәббәтнамә» (1353) составындагы берничә фәлсәфи лирик парчаны мәснәви исеме астында бирә. Урта гасыр һәм XIX йөздә иҗат иткән күп кенә татар шагыйрьләренең әсәрләре мәснәви строфа формасы белән язылган.

      Илаһи бәйт – элеккеге татар сүз сәнгатендә, аеруча XVIII–XIX йөзләр поэзиясендә лирик (кайвакыт лиро-эпик) әсәрләргә карата кулланылган жанр атамасы. Бу төр шигырьләрнең күпчелеге икеюллык строфалар – бәйтләр белән иҗат ителгән, жанр атамасы да шуңа мөнәсәбәттә алынган.

      Бер төркем илаһи бәйтләрдә дини уй-кичерешләр, Алланы зурлау, аңа сыгыну үзәктә тора. Бу ягы белән алар еш кына мөнәҗәтләр белән керешеп китә. Әмма бу исем белән аталган парчаларның күпчелеге дөньяви характерда. Аларның төп эчтәлеге инсани уй-тойгыларны, кеше күңеленең серле, сокландыргыч халәтен тасвирлаудан гыйбарәт. Илаһи бәйтләрнең тематикасы төрле: иҗтимагый-социаль, фәлсәфи, интим, сөю-мәхәббәт; туган илне, туган җирне сагыну; яшәү һәм үлем, гомер агышы; тормыштагы фаҗигале хәлләр һ. б. Мәсәлән, «Казан да Тубыл арасы» әсәрендә (XVIII йөз) Себергә сөрелгән татар кешесенең кыен шартларда яшәве, газаплы рухи халәте, Казанын, гаиләсен сагынуы тасвирланган. Габделкәрим «дәфтәре»ндәге (XVIII йөз) шигырьләрдә сөю-мәхәббәт хисләре халык җырларына, аеруча шаян җырларга хас сурәтләр, интонация ярдәмендә гәүдәләндерелә.

      Күпчелек илаһи бәйтләр шәкертләр тарафыннан язылып, халыклашып киткән. XVIII йөздә яшәгән Габдессәламнең бу жанрда иҗат ителгән шактый гына парчалары бар.

      Әдәбиятта «сүз көрәштерү», «бәхәсләшү», «дискуссия», диспутка корылган моназарә жанры да очрый. Гадәттә, мондый бәхәс-дискуссияләр өченче бер битараф затның катнашуы белән төгәлләнә. Бу жанрның тотрыклы тышкы формасы юк. Исеме эчтәлегенә карап бирелә. Эпик, лиро-эпик, тезмә, чәчмә, катнаш та булырга мөмкин. Моназарә аеруча Урта гасыр фарсы әдәбиятында актив кулланыла (Асади Туси (XI йөз) «Сөңге белән ук», «Көн белән төн моназарәсе» һ. б.). Төрки сүз сәнгатендә бу жанр күптәннән кулланыла. Аның аерым үрнәкләре Мәхмүд Кашгарый китабында, Сәйф Сараи, Өмми Кәмал иҗатларында күзгә ташлана.

      Мөләммәгъ