МАМЛАКАТЛАР ТАНАЗЗУЛИ САБАБЛАРИ: қудрат, фаровонлик ва камбағаллик манбалари. Джеймс А. Робинсон

жамият муқаррар иқтисодий ва сиёсий ихтилофларга дучор бўлади, бироқ бу низолар ўзига хос тарихий тафовутлар, шахсларнинг ўрни ёки шунчаки тасодифий омиллар туфайли турли усуллар билан ҳал қилинади.

      Бу тафовутлар кўпинча бошланишига кичик бўлади, аммо улар йиғилиб бориб, институционал силжишни вужудга келтиради. Худди организмларнинг икки айри гуруҳи секин-аста, генетик мутациялар йиғилиб бориши туфайли генларида фарқланиб боргани каби иккита жамият ҳам институтлар борасида борган сари бир-биридан ажралиб боради. Генетик ўзгаришлар каби институцион ўзгаришларда ҳам олдиндан белгилаб қўйилган аниқ йўналиш йўқ, улар йиғилиб бориши ҳам шарт эмас, асрлар ўтиши билан у яққол кўринадиган, баъзида эса ўта муҳим тафовутларга айланади. Институционал фарқланишлар асосан ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади, боиси улар жамиятнинг бурилиш нуқталарида иқтисодий ва сиёсий ўзгаришларга қандай муносабат билдиришига таъсир қилади.

      Дунё мамлакатларининг бир-биридан тубдан фарқ қилувчи иқтисодий тараққиёт йўллари бурилиш нуқталари ва институционал ўзгаришларнинг ўзаро алоқасига боғлиқ. Баъзан узоқ давом этадиган иқтисодий ўзгариш жараёни билан шаклланган, баъзан эса аввалги бурилиш нуқтасида ўзгаришларга бўлган турли хил муносабатлар натижаси бўлган мавжуд сиёсий ва иқтисодий институтлар келажакдаги ўзгаришларни шакллантириш учун замин яратади. “Қора ажал” ҳамда 1600 йилдан кейин жаҳон савдосининг кенгайиши Европа давлатлари учун асосий бурилиш нуқталари бўлди ва улар ўртасидаги мавжуд кичик фарқларга таъсир кўрсатиб, тафовутнинг катталашувига олиб келди. Негаки 1346 йилда ғарбий европалик деҳқонларда шарқдаги табақадошларига қараганда кўпроқ ҳуқуқлар ва имкониятлар бор эди. Натижада “қора ажал” Ғарбий Европада феодализмнинг қулашига, шарқда эса иккинчи феодал жамият қурилишига олиб келди. Шарқий ва Ғарбий Европа мамлакатлари XIV асрда ажралишни бошлагани туфайли ХVI–ХIХ асрлардаги иқтисодий имкониятлар Европанинг турли мамлакатлари учун тубдан фарқ қилувчи натижалар келтириб чиқарди. 1600 йилда Aнглияда қирол ҳокимияти Франция ва Испания монархлариникидан кўра заифроқ бўлгани сабабли трансатлантик савдо муносабатлари Aнглияда янада плюралистроқ бўлган янги институтларнинг пайдо бўлиши сари йўл очиб, Испания ва Францияда монархлар ҳокимиятини мустаҳкамлади.

      ТАРИХНИНГ ШАРТЛИ ЙЎЛИ

      Мавжуд иқтисодий ва сиёсий институтлар кучлар мувозанатини шакллантирар, сиёсий имкониятларни белгилар экан, бурилиш нуқталарида юз берган ҳодисаларнинг оқибатларини тарихий шароит белгилайди. Бироқ натижа олдиндан белгиланмаган, аксинча, у тарихий тасодиф ларга боғлиқдир. Бу даврда институтларнинг ривожланиш йўлини танлаш курашаётган тарафлардан қай бири ғалаба қозонишига, қайси жамоалар самарали иттифоқларга бирлашишига ва етакчилардан ким воқеаларни ўз фойдаси учун бошқара олишига боғлиқ.

      Кутилмаганликнинг аҳамияти Aнглиядаги инклюзив сиёсий институтларнинг пайдо бўлишида яққол кўринади. 1688 йилги Шонли