Minima Moralia. Теодор В. Адорно

düşünən – faşist laqeydliyinin yatdığı doğrudur, əlbəttə. Müharibə həqiqətən saxtadır. Ancaq bu saxtalıq bütün dəhşətlərdən daha dəhşətli bir saxtalıqdır və onunla məzə tutanlar bu dəhşətə köməklik edənlərdir.

      Hegelin tarix fəlsəfəsi bu dövrü ehtiva edə bilmiş olsaydı, Hitlerin robot-bombaları da dünya ruhunun özünü simvollar vasitəsiylə birbaşa biruzə verdiyi seçilmiş empirik faktorlardan biri olaraq İsgəndərin erkən ölümünün və oxşar obrazların yanında öz yerini alardı. Faşizmin özü kimi robotlar da subyektsiz işləyirlər. Eynilə onun kimi robotlar da möhtəşəm texniki qüsursuzluğu mütləq korluqla birləşdirirlər. Yenə Faşizm kimi onlar da ölümcül qorxu yaradırlar və tamamilə təsirsizdirlər. “Dünya ruhunu gördüm”, ancaq at üzərində deyildi, qanadlanmışdı və başsız idi – ki, bu da eyni məqamda Hegel fəlsəfəsini inkar edir.

      Bu müharibədən sonra yaşamın normal şəkildə davam edəcəyini, hətta mədəniyyətin yenidən qurula biləcəyini – sanki mədəniyyətin yenidən qurulması ən əvvəldən onun inkarı deyilmiş kimi – deyən bütün düşüncələr axmaqcadır. Milyonlarla yəhudi qətl edildi və bu fəlakətin təkcə özü deyil, ancaq pərdəsidir. Bu mədəniyyət nəyi gözləyir axı? Saysız insanın hələ gözləyəcək vaxtı olsa belə, Avropada yaşananların heç bir nəticəsi olmayacağına inanmaq mümkündürmü? Sırf qurbanlarının necəliyinin belə cəmiyyətin yeni bir xarakterinə – barbarlığa – çevrilməyəcəyini hardan bilirik? Zərbəni əks-zərbə izlədikcə fəlakət də davam edəcəkdir. Qətl edilənlərin intiqamının alındığını düşünmək belə bunu görmək üçün kifayətdir. Qarşı tərəfdən də eyni sayda insan öldürüləndə dəhşət də institutlaşacaq və ən qədim dövrlərdən bəri uzaq dağlıq ərazilərə həbs olunmuş kapitalizm öncəsi qan davaları daha geniş bir arealda yenidən peyda olacaq. Xalqlar olacaq bu qan davasının subyektsiz subyektləri.

      Ancaq ölülərin intiqamının alınmaması və edilənlərin bağışlanılması halında da faşizm qələbə qazanmış olacaq və bu qədər asan olduğunu gördükdən sonra başqa yerlərdə yeni qələbələr axtaracaq. Tarixin məntiqi ön plana çıxardığı insanlar qədər dağıdıcıdır. Yığdığı sürət onu haraya sürükləyərsə, keçmiş bəlaların bir tayını orada yenidən yaradar. Normallıq ölümdür.

      Məğlub edilmiş Almaniyaya nə ediləcəyi sualına cavab olaraq iki şey deyə bilərəm. Bir: cəllad olmağı, yaxud cəlladlara legitimlik verməyi heç vaxt, heç bir halda qəbul edə bimərəm. İki: keçmiş pisliklərin intiqamını almağa girişən adama mane olmaq – xüsusən, qanundan istifadə edərək mane olmaq – istəmirəm. Bütünlüklə yetərsiz və ziddiyyətli bir cavabdır. Prinsipi də, tətbiqini də gülüncləşdirən bir cavab. Bəlkə, günah məndə deyil, sualın özündədir.

      Kinoda həftəlik dünya xəbərləri: Mariana adalarının işğalı, Guam da daxil. Yaratdığı təəssürat savaşa yox, inşaat mühəndisliyinə və sonsuz bir ciddilik və konsentrasiya ilə öhdələnən yol-qazıntı işiylə əlaqəlidir. Bir də buxarlı dezinfeksiyaya, bəşəri ölçüdə başladılmış böcək öldürmə əməliyyatına. Əməliyyat davam etdiriləcək. Torpaqda ot bitməyənə qədər. Düşmən burada xəstə və cəsəd rolundadır. Eynilə, faşist dövlətdə yəhudilər kimi, o da təkcə texniki və inzibati prosedurların obyekti olaraq hesaba qatılır; müdafiəyə keçəsi olanda isə öz davranışları eyni xüsusiyyəti daşıyır. Bütün bunlarda şeytanın əməllərini xatırladan bir cəhət var: köhnə tərz savaşlara nəzərən bu cür əməliyyatlar daha çox şey tələb edir; Subyektsizlik halına çatmaq üçün subyektin bütün enerjisini istifadə etməsi lazımdır. Mükəmməlləşmiş insansızlıq, Eduard Qreyin (1) xeyli insanca xəyalının gerçəkləşməsidir. Nifrətsiz savaş.

Payız 1944

      34

      Xəyalpərəst Hans (1) – Biliyin hakimiyyətlə münasibəti təkcə xidmətçiliklə deyil, həm də həqiqətlə əlaqəlidir. Əksər bilik, əgər güc münasibətiylə nisbətdə deyilsə, forma cəhətdən nə qədər düz olursa olsun, yenə də keçərsizdir. “Hitler mənim üçün pataloji hadisədir” – qaçqın həkimin bu sözləri klinik kəşflərlə təsdiqlənə bilər, qaçqın həkim paranoyak adıyla dünyaya urcah edilən obyektiv bəla ilə nisbətsizliyi bu sözlərlə gülüncləşdirməkdə, peşəsinin adi bir sözbazlığına çevirməkdədir. Hilter bəlkə də, “özündə” pataloji hadisədir. Ancaq əminliklə deyə bilərik ki, bu pataloji hadisə təkcə onun “özü üçün” deyil. Qaçqınların faşizmə qarşı münasibətlərinin çoxunda yer alan təkəbbürlü şişkinlik və yazıqlıq da bununla əlaqəlidir. Azad, məsafəli, şəxsi maraqsız qiymətləndirmə qəlibləri ilə düşünən insanlar əslində bu tip düşüncəni keçərsizləşdirən despotik təcrübəni bu qəliblərin içinə yerləşdirə bilmədilər. Həm başqalarının hakimiyyətinin, həm öz hakimiyyətsizliyimizin bizi axmaqlaşdırmalarına icazə verməmək. Bax bu ən çətin və ən müşkül tapşırıqdır.

      35

      Mədəniyyətə qayıdış – Hitlerin alman mədəniyyətini yox etdiyi iddiası reklam texnikasından başqa bir şey deyil. Hitlerin məhv etdiyi sənət və düşüncə onsuz da uzun zaman idi ki, qopuq və təcrid olunmuş halda idi və onun sonuncu barikkadalarını faşizm dağıtdı. Oyuna qoşulmayanlar üçüncü reyxdən illər əvvəl öz içlərinə qapanmağa məcbur qalmışdılar. Alman markının nufüz qazanması və ekspressionizmin süqutu eyni tarixə təsadüf edir. Ən gec bu tarixdən etibarən Alman mədəniyyəti də özünün Berlin jurnallarının ruhuna xeyli yaxın olan inkişafına başlamışdı. Biz o jurnallardan danışırıq ki, onlar nasistlərin “Şən Birliklərindən”, Reich sərgi salonlarının barıtı quru klassizmindən heç nə ilə fərqlənmirdilər. Alman mədəniyyəti bütünlüklə, özü də özünün ən liberal dövründə həzlə ayaqlarını açmış halda Hitlerin yolunu gözləyirdi. “Mosse” və “Ullstein”in (1) redaktorlarını yaxud “Frankfurter Zeitung”un yeni rəhbərlərini nasizmə köləlik etməklə günahlandırmaq onlara qarşı haqsızlıqdır. Çünki onlar həmişə beləydilər: istehsal etdikləri zehni məhsullarda mənimsədikləri hərbi müqavimət xətti əsla əyilmədən, axmaqlar tərəfindən başa düşülməyin – bunu Fürer özü də qeyd edirdi – ən dəyərli ideoloji üsul sayıldığı bir siyasi rejim qarşısında hərbi dirəniş xəttinə çevrilmişdi. Dəhşətli qarmaqarışıqlığa səbəb olan da budur. Hitler mədəniyyəti öldürüb. Hitler cənab X-i sürgünə göndərərək öldürüb. Deməli, cənab X mədəniyyətdir. Bəli, əslində bu bu cürdür. Həm zəhmətkeşlikləri, həm də nüfuz etmə sahələrin kəskin şəkildə fərqlənməsi səbəbiylə xaricdə alman zehnini təmsil etmək məharətini göstərən mühacirlərin yaradıcılıqlarına qısaca nəzər saslaq belə, bu bizə ümidli bir yenidənqurmadan nə gözləməli olduğumuzu açıb göstərər. Brodvey üsullarının Kurfürstendamma idxalı. Di gəl ki, iyirminci illərdə bu ikisi arasındakı fərq ikincisinin niyyətlərinin yaxşı olması yox, vasitələrinin kifayətsizliyi idi, sadəcə. Mədəni faşizmə qarşı olanlar isə əgər Monte Karlonun Bombalanmasından və Mətbuat ziyafətindən – Hitler Almaniyasında Fallada (2) kimi elastik və hiyləgər tiplərin sözlərinin öz nüfuzlarını başqa torpaqlara daşımağı bacaran sağlam və şərəfli şöhrətlərinin dediklərindən daha həqiqi olduğunu kəşfetmək məcburiyyətində qalmaq istəmirlərsə, işə Veymardan başlamalıdırlar.

      36

      Ölümə