Әсәрләр. 3 томда / Собрание сочинений. Том 3. Мухаммет Магдеев

кеше күңелен рәнҗетерлек эш эшләмәгәнсең икән, уртага кергәч, син ниләр генә ишетмәссең…

      Дустым, уртада торасың,

      Әйләнмиме башларың?

      Язарга торган каләм күк

      Синең кара кашларың.

      И дускаем, кашың кара

      Каләм каралары күк.

      Сез бит нәселегез белән

      Былбыл балалары күк.

      Менә шулай кичке уенның башыннан ахырынача яшьләрнең теленнән энҗе коела.

      Башка якларда ничектер, әмма безнең авылда «ят» дигән сүзнең эчке мәгънәсе коточкыч иде. Җитмәсә, аның тагы да көчлерәге бар – анысы «җиде ят» дип йөртелә. Без кечкенәдән җырлап үстек. «Уфалла» арбасын кара-каршы бәйләп дүрт тәгәрмәчле арба ясый идек тә, чиратлап этеп, төялешеп йөри идек. Менә шунда җырлана иде инде барысы да. Ләкин ни хикмәттер безнең авылдан бер генә композитор, бер генә опера артисты чыкканы юк – ул арбада җырлап йөргән малайлар хәзер барысы да колхозның тоткасы. Менә шунда без «ят», «җиде ят» белән таныштык. Баштарак бу бик абстракт көч иде.

      Чыннан да, нинди кеше икән ул «ят»? Ихтимал, кешелек җәмгыятенең башлангыч чорында ул чит кабилә, чит ыругларга карата кулланылгандыр. Аннан, дәүләтләр оешкач, икенче бер дәүләт, икенче бер халык мәгънәсендә йөргәндер. Кыскасы, бу төшенчәне безгә әнә шул җырлы уеннар ачып бирергә тиеш иде.

      …Нурмый иртәгә армиягә чыгып китәсе иде. Аны сөйгән кызы белән уртага керттеләр. Нурмый шактый кызган, үзен бик кыю тота. Борчыла. Кызы бик чибәр шайтанның. Син анда ике-өч ел буе айт-двага басып йөргәндә, тыныч кына көтеп тора алырмы бу? Моңа бит килгән бер кунак егет сүз катачак. Ярый, үзебезнекеләр синең өчен дип сакласыннар да, ди…

      Куәтле тавыш белән Нурмый җыр башлады:

      Китәм инде, китәм инде,

      Китәм армияләргә.

      Үзем киткәч, ярым кала

      Ятлар тәрбияләргә.

      Әһә, «ят» синең иң газизеңә, иң кадерлеңә кул сузучы, күз салучы була икән…

      Чү… Тау башында Нәби тавышы ишетелде. Нәби су буена төшкәндә һәрвакыт гармунга җырлап төшә. Горур җырлый, үз тавышының матур икәненә аның иманы камил. Аннан соң ул, нәрсә генә җырласа да, аны игътибар белән тыңлаячакларына шикләнми. Шуңа күрә вәкарь белән генә җырның матурын, мәгънәви яктан куәтлесен генә җырлый. Әнә бүген дә шулай:

      Алмагачы кырларда,

      Парлап яхшы җырларга.

      Җиде ятны үз итәргә

      Чурт та кушмый кызларга.

      Бу инде Нурмый җырына җавап сыман булды. «Ят»ның мәгънәсе ул кичне котчыккыч тирәнәйде, киңәйде. Шуның өстенә, уен таралып яшьләр кайтырга чыккач, Нәби тагын бер-ике хикмәтле җыр җырлады:

      Алма биреп ашатырлар,

      Ашама, бәгырькәем.

      Ашатырлар, ташлатырлар,

      Ташлама, бәгырькәем.

      Бу җырда да сүз нигәдер ятлар, явызлар турында бара иде. Нәбинең бүген аеруча моңлы көне иде бугай, ул җырлады да җырлады:

      Кистем каен, кистем каен,

      Төядем атлар саен.

      Яр булмасак, дус булырбыз,

      Сер бирмә ятлар саен.

      Китәм инде, китәм инде,

      Китәм инде Ташкинга.

      Мин китәм инде Ташкинга,

      Сине