Makedoniyalı İsgəndər. Питер Грин

birində deyilirdi: «Ellinlər üçün rəhbər, barbarlar üçün zalım ol; birincilərlə doğmaların, dostların kimi rəftar et, ikinciləri isə heyvan gözündə gör». Burada Aristotel ellin mədəniyyətinin ənənələrindən çıxış edirdi və İsgəndər bu irqçi baxışı səmimiyyətlə bölüşürdü. Barbarlar nifrətəlayiq hesab olunurdular, çünki onlar «öz hisslərinin və duyğularının əsiri idilər».

      Aristotelin ellinlər və barbarlarla necə davranmaq haqqında məsləhətlərindən çıxış edən İsgəndər hesab edirdi ki, bu öyüdləri asanlıqla həyata keçirmək olar. Ellinləri özünə bərabər tutmalı və onların müstəqillik hisslərinə hörmətlə yanaşmalısan. Barbarlarla isə yalnız sərt avtoritarizm dilində danışmaq lazımdır.

      İsgəndər müəlliminin sevimli fənləri olan tibbə, biologiyaya maraq göstərir, şairləri, ilk növbədə Homeri oxuyub müzakirə eləyir, coğrafiya, astronomiya və ritorikanın əsaslarını, ən əvvəl də mübahisə etmək məharətini və əşyaya müxtəlif tərəflərdən baxmağı (evristika) öyrənirdi. Bir sözlə, İsgəndər həvəslə çalışırdı. Gün gələcək, Aristotelin keçdiyi dərslərin onun həyatında həlledici rol oynadığı öz təsdiqini tapacaqdı…

      İsgəndər «Midas Bağları»nda üç il qaldı və həmin vaxt Makedoniyanın Yunanıstan, xüsusilə də Afina ilə münasibətləri tamam pozuldu. Filip afinalıları Dardanel boğazında dəniz quldurluğunu himayə etməkdə günahlandırırdı; Demosfen isə qorxurdu ki, Filip əvəz çıxmaq üçün Afinanın Bosfora çıxışını kəsər. Bu isə ciddi iqtisadi və ticari böhran demək idi. Ona görə də Demosfen özünə xas qızğınlıqla həyəcan təbili çalmağa başladı. Məşhur natiqin təkidi ilə Yunanıstanda yeni antimakedoniya ittifaqı yaradıldı. Bizans da Afina ittifaqına qoşuldu, ən əsası isə, hətta İran hökmdarı ilə də ittifaq quruldu. İran şahı III Artakserks nəinki Makedoniyaya qarşı açıq çıxış eləyirdi, həm də bu məsələdə bitərəf qalan ölkələri də rüşvət hesabına Makedoniyanın əleyhinə qaldırırdı.

      Nəticədə, Filip öz hökmdarlığı dövründə, bəlkə də, ən böyük böhranla üzləşdi. O, həmişəki cəldlik və qətiyyətlə hərəkətə keçdi: Bizansa afinalı dəniz quldurlarına qarşı birlikdə vuruşmağı təklif etdi, lakin rədd cavabı aldı. Bundan sonra özünün yeni yaradılmış donanmasını hazır vəziyyətə gətirdi. İsgəndər Pelladan geri çağrılıb qəyyum, təcrübəli Antipatr isə ona məsləhətçi təyin edilir.

      III FƏSİL

      Filippion niyə ucaldılmışdı?

      Beləliklə, İsgəndərin məktəb həyatı başa çatdı. İndi gənc şahzadəni qarşıda olduqca çətin və məsuliyyətli günlər gözləyirdi.

      Filip Bizansa hərbi yürüşə çıxmağa macal tapmamış, Trakiya və Peoniyanın sərhədlərində yaşayan tayfalar arasında üsyan baş qaldırdı. İsgəndər kiçik bir qoşunla şimala yollanıb, üsyançıları darmadağın etdi, onların şəhərini tutdu və oranı Makedoniyanın hərbi forpostu11 elan etdi. O, yeni məntəqəni Aleksandrupolis adlandırdı. Bu, Filip üçün həyəcan siqnalı idi: aydın görünürdü ki, İsgəndərin hakimiyyət iddiası artıq qəyyumluğun hüdudları ilə məhdudlaşmır. Deməli, gec-tez ata ilə oğul arasında taxt-tac uğrunda ziddiyyətlər yarana bilərdi. Hələliksə onlar dost və silahdaş idilər. Filip tez-tez gənc qəyyumla məktublaşırdı. Plutarxın sözlərinə görə, «o, İsgəndərə nüfuzlu adamların arasında yaxşılığına, pisliyinə baxmadan dost qazanmağı, sonralar yaxşıların xidmətindən yararlanmağı, pislərdən isə hiyləgərcəsinə istifadə etməyi məsləhət görürdü».

      Bir müddət sonra İsgəndərin nüfuzlu makedoniyalıları pulla öz tərəfinə çəkmək istəməsi xəbəri atasını əsəbiləşdirməyə başladı. Filip oğlundan soruşurdu: «Hardan ağlına gəldi ki, pulla ələ aldığın adam sənin dostun ola bilər?»

      Miladdan öncə 339-cu ildə Filip daha çətin vəziyyətlə qarşı-qarşıya qaldı: yunan şəhərlərinə qarşı bir neçə il «parçala və hökm et» siyasətini uğurla həyata keçirsə də, indi həmin şəhərlərin hakimləri ona qarşı birləşmək ərəfəsində idilər. Halbuki Filip İranla müharibə eləmək istəyirdi; bu savaşda Afina, Fiv və Sparta könüllü və ya məcburi şəkildə onun tərəfində olmalıydı. Ancaq yunanlar Artakserkslə birləşmişdilər və əgər Filip tez hərəkət etməsəydi, qarşı tərəf onu qabaqlayıb Makedoniya torpaqlarına soxula bilərdi.

      Filip düşmənlərinin gözlədiyindən də cəld davrandı: Makedoniya ordusu tezliklə Mərkəzi Elladaya çatdı. Ancaq ordunun buradan hara üz tutacağını heç kim əvvəlcədən deyə bilməzdi. Filip diplomatik bacarığını işə salıb, ellinlilərin sayıqlığını itirməsinə çalışır, həqiqi məqsədini onlardan gizlədir, Afina və Fiv kimi iki qüdrətli şəhərin birləşməsinə imkan verməmək üçün elçilərini ora göndərirdi. Filip, xüsusilə Afina ilə hər şeyi sülh yolu ilə həll edəcəyinə ümidini hələ də itirməmişdi. Bu şəhərlə ittifaq həm şərəfli, həm də ciddi əhəmiyyətə malik idi. Bu ittifaq Filipə hələ mövqeyini müəyyənləşdirməmiş bəzi dövlətləri öz tərəfinə çəkməyə imkan verərdi. Əgər buna nail olmasa, Afina qoşunu ilə döyüşə girmək, bütün dünyanın gözü qarşısında onları məğlub etmək lazım gələcəkdi.

      Bir sentyabr axşamı Afinadakı xalq yığıncağının təlaşa düşmüş üzvləri eşitdilər ki, Filip əvvəlcədən planlaşdırdığı kimi Amfissanı mühasirəyə almaq əvəzinə, Fivlə Attikanı birləşdirən yolda əsas məntəqə olan Elateyanı tutub.

      Məhz belə bir məqamda Filipin qorxduğu baş verdi və Demosfen afinalıların gözündə qəhrəmana çevrildi: məşhur natiq öz nüfuzundan istifadə edib Afina ilə Fiv arasında ittifaqa nail oldu. Yeni müttəfiqlər Mərkəzi Yunanıstana gələn yolların müdafiəsini möhkəmləndirməyə başladılar. Afinalılar dənizdə Filipdən güclü idilər. Demosfen isə makedoniyalıların hücumunun qarşısını qurudan almağı təklif etdi. Bu da Filipi tamamilə qane edirdi. İndi yunanları hansı yollasa öz müdafiə mövqelərindən aldadıb çıxarmaq və döyüşə çəkmək qalırdı. Sonra atlı qoşun və falanqalar12 öz işlərini görəcəkdilər. Filip qərbdəki yunan muzdlularına yalan məlumat göndərdi ki, guya Trakiyada üsyan qaldırıldığına görə qoşununu geri çəkir. Bundan sonra yunanlar sayıqlıqlarını itirdilər, Filip isə gecə qəfil hücum edib onları məğlubiyyətə uğratdı. Yunan ordusunun qalıqları dağ keçidlərindən geri çəkilib, müdafiə xəttini Xeroneyada qurdular. Qüvvələr nisbəti, demək olar, bərabər idi. Bu şəraitdə Filip danışıqlara girmək üçün daha bir cəhd etdi, ancaq Demosfen bu barədə eşitmək belə istəmirdi. M.ö. 338-ci ildə iki ordu qədim tarixin ən böyük döyüşlərindən birində üz-üzə gəldi. Filip yeganə ciddi düşməninin fivlilər olduğunu bilirdi. Onlar əvvəllər faktiki olaraq müttəfiq olmuşdular. Fivlilərin qoşunu makedoniyalılardan heç də pis təlim keçməmiş təcrübəli döyüşçülərdən təşkil edilmişdi.

      Filip döyüş zamanı sağ cinaha rəhbərliyi öz üzərinə götürdü. Mərkəzə falanqanı yerləşdirdi, sol cinahdakı atlı qoşuna rəhbərliyi isə İsgəndərə tapşırdı. Bu, on səkkiz yaşlı bir gənc üçün çox böyük məsuliyyət idi.

      Filipin güman etdiyi kimi də oldu: afinalılar əvvəlcə çox həvəslə

11

Forpost – başqa sözlə avanpost, ön mövqe tutan, nəyinsə və kiminsə dayaq, güvənc yeri

12

Falanqa – Qədim Yunanıstan, Makedoniya və Romada ağır silahlı piyadaların (hoplitlərin) sıx səflər şəklində xətti döyüş düzümü forması