Turan-Türk tarixində Əfrasiyab və Oğuz Xaqan. Ələsgər Siyablı

əsas hərəkətverici qüvvəsi hesab edir. Turan irqi Sibirin qərbindən durmadan çöllər boyunca hərəkət edirdilər. Öz özlüyündə barışcıl və mədəniyyətsever olan Turanlılar və türklər bozkrın heyvandar köçəri turanlıların təzyiqi ilə qərbə doğru köçlərə məruz qalarkən nordik irqinə mənsub avropalıları da yerlərindən edərək batıya doğru köçlərinə səbəb olurdular. (Egon Eikstedt, 1934, Səh. 267)

      Turanlıların artaraq çoxalması və genişlənməsi Asiya üçün böyük önəm daşımışdır. Turanlılar möhkəm və sərt bir irqdir. Turanlılar quraqlığa, aclığa dözümlü, son dərəcə səbrli və işgüzar, yaradıcı, kütləni mədəni xalq formasında təşkil edə bilən bir xalq, eyni zamanda da dağıdıcı gücə malik, kobud, rəhmsiz bir köçəri toplumdur. (Wirth A. 1905, Səh. 7)

      Asiyanın böyük hissəsi bəşəriyyətin ikinci böyük qismini təşkil edən Turan irqinə məxsus idi. Buzluq erası sona çatdıqdan sonra ilk olaraq Turan irqi Ural dağları üzərindən batıya və güney-batıya doğru hərəkət edərək Avropaya gəlmişlər. Ural və Altay arasında yaşamış olan bu xalqlar özləri ilə əhliləşdirmiş olduqları ev heyvanlarını da gətirmişdilər. (Francesco Molon. 1880, Səh. 19)

      Fransız tarixçisi Qrose Turanlıların öz ilkin vətənlərindən köçlərinin tarix ərzində dəfələrlə təkrar olunduğunu yazmışdır. Orta Asiya çöllərinin köçəriləri dünya tarixində mühüm rol oynamışlar. Onlar tarix ərzində 20 dəfə Turan yaylasından hərəkət edərək Hind və Qanq vadilərini, Dəclə və Fərat vadilərini işğal edərək ucqarların durğunlaşmış mədəniyyət mərkəzlərinə yeni insan axını əlavə etməklə canlılıq gətirmişlər. Xaqların bu köçləri böyük tənzimləyici gücə malik idi. Bu insan axını çayların dağlardan vadilərə axması kimi coğrafi qanunun bənzəri idi. Qədim mədəniyyətə malik müxtəlif xalqları vahid hakimiyyət altında birləşdirən türk və tatarlar mədəniyyətlərin çulğalaşmasına səbəb olurdular. (Grosset R., 1921, Səh. 5)

      Alman antropoloqu E.Aykştedə görə Aral-Xəzər və Qaradəniz hövzəsinin yaşayış ücün əlverişli əraziyə çevrilməsi və turanlıların bu əlverişli şəraitdə inkişafı onların yaşayış və fəaliyyət alanlarının durmadan qərbə doğru genişlənməsinə və yeni ölkələrin meydana çıxmasına səbəb olurdu. Aral dənizi və Ural dağları arasındakı ərazi qərbə doğru uzanan təbii körpü və yol rolunu oynayırdı. Turanlıların Avropaya doğru yayılması burda Şimal dənisi ətrafında məskunlaşmış avropalı nordik irqin öz yerlərini tərk edərək Rusiyanın cənubuna doğru irəliləmələrinə səbəb oldu. Ural yolu turanlıların qərbə doğru yolu olduğu kimi avropalıların da geriyə, Sibirə doğru yolunu da oynayırdı. Beləliklə, Turani irqin təsiri nəticəsində Avropada biodinamik hərəkətlilik başlamış oldu. Turan çölləri dinamik inkişafın mərkəzi idi. Bu bozkrın yaşayış alanı kimi təkcə bioloji özəlliklərinin deyil, orda əhali artımının sosial psixoloji özəlliklərindən də irəli gəlirdi. Bozkrın geniş çöllərində bir-birinə bağlı olan insan qrupları geniş ataerkil ailənin meydana çıxmasına səbəb olmuş və bu insan birliyi modeli tarixin ilkin dövrlərində əsası qoyulmuş dövlət təşkilatı üçün də model təşkil etmişdir. Öz ailəsinin çobanı olan Ata bu dövlətlərin kralları olaraq özlərini “xalqın çobanları” adlandırırdılar. Misir fironu Horuz, o cümlədən sumer-akkad kralı Xammurapi, Navuxodonossor özlərini “xalqın çobanları” adlandırırdılar. Beləliklə, Turan irqinə xas patriarxal köçəri ailə təşkilatındakı başçı-ata çobanın təsiri ilə oturaq əkinçi həyatın anaerkil qruluşunun dağılmasına səbəb oldu. (Egon Eikstedt, 1934, Səh. 281)

      Macar tarixçisi Laslo Rasonye görə Batı millətlərinin meydana çıxmasından daha önce Türklük dünyanın ən böyük sahəsini təşkil edən Avrasiyanın hər bir bucağında və bütün tarixı zamanlarda böyük rol oynamışlar. Etnoloqların Viyana məktəbinə mənsub olan tarixçi Menqeyə görə isə Ural-Altay boyları dünya tarixi baxımından qəti şəkildə iki önəmli rola malik olmuşlar: 1) İqtisadi sahədə heyvandarlığın inkişafında; 2) İctimai sahədə isə fövqəladə şəkildə dövlət qurma qabiliyyətinə malik olmaqda. (Laslo Rasonyi. Tarihde Türklük. Türklər, C. I, 2002, Səh. 494–540)

      Qədimlərdən etibarən çalışqan, lakin dövlət qurmaq qabiliyyətinə malik olmayan əkinçi qəbilələrin məskun olduqları çayların kənarlarındakı yüksək mədəniyyətlər ancaq savaşçı köçəri qəbilələrin hücumları səbəbi ilə meydana çıxmışdır. Dünyanın harasında yüksək mədəniyyətli dövlət qurulubsa bu mütləq heyvan bəsləyən köçəri Ural-Altay qəbilələrinin təsiri ilə baş vermişdir. Çünki dövlət qurma qabiliyyəti Ural-Altay qəbilələrinə xas ikinci mühüm bir keyfiyyətdir və bu onların həyat və təsərrüfat sistemi ilə birbaşa əlaqədardır. Böyük heyvan sürülərinin idarə edilməsi və onların bəslənməsi, davamlı olaraq geniş çöllərdə dolaşmaq, qəbilə-oymaq təşkilatı daxilində müəyyən bir intizama tabe olmaq, otlaqlar üzərində mülkiyyət hüququ ilə əlaqədar olaraq baş verən qarşıdurmalar bir-biri ilə sıx bağlı olan məsələlərdir. Bunların təbii nəticəsi olaraq insanların dünyagörüşü inkişaf edir, onlarda daimi döyüş ruhu və cəsarət, oymağa bağlılıq şüuru, hökm etmək qüruru, təşkilatçılıq qabiliyyəti formalaşır, yəni dövlət qurmaq üçün lazım olan bütün keyfiyyətlər gəlişir və təkmilləşir. (Laslo Rasonyi, 2002, Səh. 494–540)

      Təsərrüfat və həyat şərtləri ilə əlaqədar təbiətin bir parçasına çevrilən köçəri çoban qəbilələrin insanları əkinçi şəhər əhalisi ilə müqayisədə fiziki cəhətdən daha güclü və sağlam, mənəvi ruhi baxımdan daha dözümlü, təşkilati baxımdan daha mütəşəkkil və çevikdirlər. Bu üstün keyfiyyətlərinə görə də əkinçi tayfalar asan qələbə qazanırlar. İngilis tarixçisi Toyinbiyə görə “köçərilərin həyatı heç şübhəsiz insan məharətinin bir zəfəridir”.

      İ.Dyakonovun yazdığına görə e.q. VIII əsrdə iskitlərin və kimmerlərin yürüşləri nəticəsində Qara dənizin şimalındakı atlı köçəri mədəniyyət mənsubları hakim ünsürə çevrilərək ordakı şəhərləri hakimiyyətləri altına alıb öz dövlətlərini yaratmışdılar. Analoji proses daha öncələri Mərkəzi Asiyada da baş vermişdir.

      Fransiz assuroloqu F.Lenorman dəmirçiliyin və ümumiyyətlə, metalçılığın turanlılara məxsus olduğunu yazır. Mərkəzi Asiyanın digər köçəri xalqları hələ daş dövründə yaşadıqları zaman turanlılar məskunlaşdıqları dağlardan əldə etdikləri dəmirdən və bürüncdən müxtəlif silahlar və alətlər emal etməkdə məhşur idilər. Assurologiya araşdırılmaları nəticəsində qədim insanların iskit adlandırdıqları və altay irqi ilə sıx əlaqədar olan, arilər və samilər gəlmədən öncə Asiyanın əksər arazilərində hakim olan və bu ərazidə ilk mədəniyyətləri yaradan bizim turanlı adı verdiyimiz xalq olmuşdur. (Lenormant F., 1895, Səh. 175)

      E.Eykstadt turanlıların ilkin vətəni və onların yer üzərində məskunlaşması hadisəsini təfərrüatlı şəkildə təsvir edir: “Tarım hövzəsi və Asiyanın yüksək ovalıqları qədimlərdə olduğu kimi bu gün də turanlıların yurdudur. Turan indiki Türkmənistan və Qazaxıstanın yerləşdiyi ərazidir”. (Egon Eikstedt, Səh. 282)

      Turan ərazisi təkcə Türkistanı əhatə etmirdi, hind arilərdən öncə Hindistan ərazisi də qədim dövrdən etibarən turanlıların məskunlaşdıqları əraziyə daxil idi. Biruni Hind yarımadasının cənubundakı