Автор
Все книги издательства АвторԿայծեր Մաս 2
Րաֆֆի «Կայծեր» վեպում կրթությունն ու ինքնակրթությունը կենտրոնական թեմաներն են: Վեպի հերոս Ֆարհատն անընդհատ նեղվում է իր կրթության պակասից, որն ի վերջո լրացնում է Ասլանի հետ ճամփորդելու ու Համրի մոտ սովորելու շնորհիվ: Իսկ նրա ընկերները դրսում կրթություն ստանալու շնորհիվ լիքը լավ բաներ են անում: Կարոն հասնում է նրան, որ մի փոքրիկ գյուղ քրդերի հետ լեզու է գտնում, հետն էլ իր գիտելիքներով օգնում է, որպեսզի այդ գյուղում տնտեսությունը զարգանա: Դա բերում է այն բանին, որ մարդիկ սկսում են լավ ապրել, անգամ հրաժարվում են առողջությանը վնասակար գետնափոր տներից եւ նորմալ բնակարաններ կառուցում: Ասլանն էլ որակյալ բժիշկ է դառնում: Ճիշտ է՝ արտագաղթում է, եւ իր երեխաներն այդպես էլ հայերեն չեն խոսում (ինձ թվում է՝ այստեղ Րաֆֆին լուրջ բացթողում է ունեցել. երեւի մտքով չի անցել, թե որքան վատ է, որ Ասլանն Ամերիկայում ապրելիս իր երեխաներին հայերեն չի սովորեցրել), բայց ի վերջո ողջ ընտանիքով վերադառնում է ու իր մասնագիտությունը հայ ժողովրդին ծառայեցնում: Մարոն ինքնակրթության ու տնային դասերի շնորհիվ գիտելիքների մեծ պաշար է ձեռք բերում ու պարտադիր ամեն առավոտ թերթ կարդում:Կերպարների մեծ մասը կրթություն է ստանում Որսորդ Ավոյի շնորհիվ: Հենց ինքն է, որ հասկանում է գիտելիքի կարեւորությունն ու երեք ընկերներին ուղարկում Ամերիկա սովորելու, որ ավելի ուշ զբաղվում է իր դստեր կրթությամբ, իսկ Ֆարհատին վարակում կրթության հանդեպ սիրով: Հենց նա է, որ կայծեր է լցնում ժողովրդի մեջ, որոնք հետո պիտի կրակ դառնան: Գրքի ավարտը հուշում է` մի ժողովուրդ փոխելու համար նախ որակյալ կրթություն ստացած անհատներ են պետք, որոնք գործունեություն կծավալեն հենց ժողովրդի կողքին:
Կայծեր Մաս 1
Րաֆֆի «Կայծեր» վեպում կրթությունն ու ինքնակրթությունը կենտրոնական թեմաներն են: Վեպի հերոս Ֆարհատն անընդհատ նեղվում է իր կրթության պակասից, որն ի վերջո լրացնում է Ասլանի հետ ճամփորդելու ու Համրի մոտ սովորելու շնորհիվ: Իսկ նրա ընկերները դրսում կրթություն ստանալու շնորհիվ լիքը լավ բաներ են անում: Կարոն հասնում է նրան, որ մի փոքրիկ գյուղ քրդերի հետ լեզու է գտնում, հետն էլ իր գիտելիքներով օգնում է, որպեսզի այդ գյուղում տնտեսությունը զարգանա: Դա բերում է այն բանին, որ մարդիկ սկսում են լավ ապրել, անգամ հրաժարվում են առողջությանը վնասակար գետնափոր տներից եւ նորմալ բնակարաններ կառուցում: Ասլանն էլ որակյալ բժիշկ է դառնում: Ճիշտ է՝ արտագաղթում է, եւ իր երեխաներն այդպես էլ հայերեն չեն խոսում (ինձ թվում է՝ այստեղ Րաֆֆին լուրջ բացթողում է ունեցել. երեւի մտքով չի անցել, թե որքան վատ է, որ Ասլանն Ամերիկայում ապրելիս իր երեխաներին հայերեն չի սովորեցրել), բայց ի վերջո ողջ ընտանիքով վերադառնում է ու իր մասնագիտությունը հայ ժողովրդին ծառայեցնում: Մարոն ինքնակրթության ու տնային դասերի շնորհիվ գիտելիքների մեծ պաշար է ձեռք բերում ու պարտադիր ամեն առավոտ թերթ կարդում:Կերպարների մեծ մասը կրթություն է ստանում Որսորդ Ավոյի շնորհիվ: Հենց ինքն է, որ հասկանում է գիտելիքի կարեւորությունն ու երեք ընկերներին ուղարկում Ամերիկա սովորելու, որ ավելի ուշ զբաղվում է իր դստեր կրթությամբ, իսկ Ֆարհատին վարակում կրթության հանդեպ սիրով: Հենց նա է, որ կայծեր է լցնում ժողովրդի մեջ, որոնք հետո պիտի կրակ դառնան: Գրքի ավարտը հուշում է` մի ժողովուրդ փոխելու համար նախ որակյալ կրթություն ստացած անհատներ են պետք, որոնք գործունեություն կծավալեն հենց ժողովրդի կողքին:
Սալբի
«Աալբիում» ըստ Րաֆֆու, գլխավոր հարցը, որի ստեղծմամբ կարելի է կանխել հայ գյուղացիության քայքայումն ու հողազրկությունը, ապահովել ժողովրդի ազատ, անկաշկանդ զարգացումը. այդ հայ ժողովրդի քաղաքական ինքնուրույն պետականության հաստատումն է։ Եվ հենց այս էլ հանդիսանում՛ է Րաֆֆու «Սալբի» վեպի իդեական բովանդակությունը, որի համար եւ պայքարում են վեպի դրական հերոսները՝ Ռոստամը, Սալբին, Մելիքզադեն։ Րաֆֆու սիրելի հերոսի՝ Ռոստամի ազատության քարոզը հանգում է հայ ժողովրդի ինքնուրույն պետականության, հայ ժողովրդին ի մի հավաքելու քաղաքական բաղձանքին: «Սալբի» վեպի առաջաբանում առկա այս համարձակ եւ ճշմարտացի, նալբանդյանական շնչով գրված քննադատությունն առավել սրությամբ արտահայտվել է բուն վեպում։ Այստեղ արդեն Րաֆֆին պատկերել է փոքր ժողովուրդների վիճակը, մերկացրել գաղութարարների ահաբեկման քաղաքականության ողջ նողկալիությունը։ Րաֆֆին վեպի մեջ ավելի խորացրել ու խստացրել է այդ քննադատությունը, գեղարվեստորեն մարմնավորել այս կարգի հայ հոգեւորականներին։ Նա այստեղ վանքերը որակել է որպես «թամբալխանաներ», ծույլերի եւ տխմարների բնակարաններ: Րաֆֆին ոչ միայն մերկացրել է այս դասի շահագործողական, ժողովրդի հաշվին ապրելու ձգտումր, այլեւ հակադրվել է հոգեւորականության քարոզած «մի կաւ հակառակ չարին» մտայնությանր, այն մանկասպան դաստիարակությանը, որ կատարվում է այս դասի միջոցով:
Տնային փեսա
Սեր, նվիրական զգացումներ, ամեն բան ի սպաս է դրվում մերկ շահի, փողի համար։ Այս ստոր առեւտուրը խորապես հասկանում են Րաֆֆու հերոսները, որն ավելի ողբերգական է դարձն ում նրանց առօրյան, թունավորում կյանքը, ինչպես այդ տեսնում ենք Րաֆֆու «Տնային փեսա» երկում։ Պատկերելով հայ կնոջ այսօրինակ վիճակը, Րաֆֆին խորտակվող մարդկանց բախտին ցավակից, խորին կարեկցանքով այս մասին գրում է. «Ցավալի դրություն, երբ ամուսնական շղթան դարբնվում է արծաթի օղակներով»: Րաֆֆին իր բոլոր երկերում հետեւողականորեն պաշտպանել է ազատ սիրո, փոխադարձ համաձայնությամբ կատարվող ամուսնական ուխտը, մի ցանկություն, որ, սակայն, դատապարտվել է անիրագործելիության՝ դիպչելով դաժան իրականության ժայռին։ «Տնային փեսա» պատմվածքում ավելի կենդանի եւ ռեալիստական են մարդիկ։ Ահա Շուշանը։ Կարիքի, խեղճության տակ կքած մի կին։ «Խեղճութիմնր դժար բան է,– ասում է նա,– էսօր առտումեն կցած մատ֊ներս տրորվեցան շատ լվածք անելեմեն»։ Րաֆֆին կարողանում Է մարդկանց պատկերել իրենց կոնկրետ բնորոշ միջավայրում։ Այսպես Է Շուշանը, այսպես Է միջնորդ Մաքթաղը մի ճարպիկ, լեզվանի կին, որի համար շահից զատ չկա ոչ մի սրբություն։ Ամենից ծանր նման պայմաններում նոր սերնդի դրությունն Է, ՛որը հասկանում Է իր տրագիկական վիճակը» զգում Է իր անզորությունը։ Սիրո, կենցաղի հարցերն արծարծելիս, Րաֆֆին գրեթե միշտ ավելի կամ պակաս չափով շոշափում Է կանանց ընտանեկան դաստիարակության հարցերը: Ըստ Րաֆֆու մարդկանց, հատկապես նոր սերնդի անձնական երջանկությունը խորտակվում Է ոչ միայն փողի իշխանության, այլեւ հետամնացության, սնահավատության պատճառով:
Ողտյան միանձնուհի
Պատմվածքը Սոնայի մասին է, ով զոհ է դառնում ծնողների մոլեռանդ հավատքին: Դեռեւս մինչ Սոնայի ծնունդը ծնողները երդվում են իրենց զավակին նվիրաբերել եկեղեցուն կուսակրոնության: Սակայն երիտասարդ աղջիկը սիրահարվում է իր վարժապետին , ու կուսանոցում ծնողների կողմից բանտարկվելը ճակատագրական է դառնում դեռատի աղջկա համար: Սոնան մահանում է հոգեկան տառապանքների մեջ՝ կանչելով սիրելիին: Հովսեփ Արեսյան՝ Սոնայի վարժապետն ու սիրեցյալը, տեսնելով վերջինիս անշնչացած դին, ցնորվում է: Րաֆֆին ցույց է տալիս իր ժամանակի կեղծ կրոնապաշտության ու սոցիալական անարդարության ողջ խորությունը, անմեղ սիրո անզորությունն ու կործանումը դաժան բարքերի հարվածների ներքո:
Ոսկե աքաղաղ
1878 թվականին Րաֆֆին գրի է առնում «Ոսկի աքաղաղ» վեպը, որում պատկերել է արեւելահայ առեւտրականության բուրժուազիայի կենցաղն ու բարքերը։ Վեպում հեղինակը հանդես էր գալիս վաշխառուական բուրժուազիայի քննադատությամբ՝ ստեղծելով Պետրոս Մասիսյանցի մնայուն, գեղարվեստական տիպը: Այստեղ պատկերված է հայ բուրժուական մի ընտանիք, որտեղ հարաբերությունները հիմնված են սառը հաշվարկի վրա: Միքայելի կերպարով Րաֆֆին ի ցույց է դնում բարության ու նվիրումի մի ողջ պատկեր, անձնազոհության ու սիրո գաղափար: Հռիփսիմեի կերպարով ներկայացվում է հայ կնոջ ամոթխածությունը, ինչպես Միքայելն է ասում նախապաշարմունքները: Ի վերջո երիտասարդների սերը հաղթում է նախապաշարմունքները եւ նրանք հանդես են գալիս որպես «ոսկի աքաղաղ»՝ փրկելով կործանման եզրին կանգնած գերդաստանը:
Զահրումար
Ճանապարհորդելով պարսկահայ եւ թուրքահայ գրեթե բոլոր գավառներում՝ Րաֆֆին գրի է առել հարուստ տեղեկություններ Հայաստանի բնության, աշխարհագրական դիրքի, ժողովրդի բարքերի ու կենցաղի վերաբերյալ: Այսպիսով, 1871թ Րաֆֆին գրի առավ իր «Զահրումար» վեպը՝ պատկերելով արեւելահայ առեւտրականության բուրժուազիայի կենցաղն ու բարքերը։ Վեպում Րաֆֆին հանդես էր գալիս վաշխառուական բուրժուազիայի քննադատությամբ՝ ստեղծելով վաճառականական ագահ ու ամենակուլ խավի մնայուն, գեղարվեստական տիպեր: Հատկանշական է նաեւ Րաֆֆու «Զահրումար» վեպի հիմնական տեքստի հրատարակության հետ կապված փաստը։ Րաֆֆին այս վեպի վերջում ավելացրել է մի չափածո հատված «Կտակ» վերնագրով։ «Զահրումար»–ի տեքստը տպագրության է պատրաստում գրողի այրին՝ Աննա Րաֆֆին։ Ստացվել է այնպես, որ հրատարակիչները տպագրելուց առաջ հանում են այդ չափածո հատվածը՝ հարուցելով Աննա Րաֆֆու դժգոհությունը։ Վերջինս պահանջում է վերականգնել այն, չխախտել հեղինակային իրավունքը, սակայն արձագանք չի գտնում։ Անշուշտ, հետագայում, խորհրդային տարիներին տպագրված Րաֆֆու երկերի ժողովածուում դա վերականգնվել է։
Հեթանոսական երգեր
«Հեթանոս երգեր» բանաստեղծությունների ժողովածուն լույս է ընծայվել 1912 թ. Կ.Պոլսում։ Ժողովածուն գրված է հեթանոսական շարժման սկզբունքներին համապատասխան։ Ժողովածուն բաղկացած է երեք բաժնից՝ «Գողգոթայի ծաղիկներ» ու «Հեթանոս երգեր» շարքերից եւ Հարճը պոեմից։ Առաջին շարքում պատկերված են իրականությունը, բուրժուական իրականության զոհ բանվորներն ու աշխատավորներն (Աստուծո լացը, Մեռնող բանվորը, Խաբված կույսեր, Միջոն, Սպասում, Ընկեցիկը, Պատգամավորներս եւ այլն)։ «Հեթանոս երգեր» շարքում պատկերված է իդեալը, մարդու պաշտամունքը։ Այս շարքի բանաստեղծությունները կնոջ ու գեղեցկության գովերգեր են (Կղեոպատրա, Օ, Տալիթա, Հեթանոսական, Արեւելյան բաղնիք, Օրհնյալ ես դու ի կանայս, Անահիտ եւ այլն)։
Մթնշաղի անուրջներ
Մթնշաղի անուրջների մեջ մտնում է 79 բանաստեղծություն, որոնց մեջ կա 979 բառ եւ 4363 բառօգտագործում: ԵՍ բառը ամենաշատն է գործածված, քանի որ այն անհատական քնարերգության կարեւոր չափանիշ է, իսկ ԴՈՒ բառի շատ օգտագործված լինելը պայմանավորված է Տերյանի քնարերգության որոշակի առանձնահատկու-թյուններով` քնարական հերոսը միշտ դիմում է անորոշ, անհայտ, կամ որոշակի էակի:Տերյանը թախծոտ գրող է: Նրա բանաստեղծությունների մեջ միշտ նշմարվում է աղոտ թախիծը: Դա է ապացուցում նրա բանաստեղծությունների մեջ շատ անգամներ օգտագործված տխուր բառը եւ գրեթե չի հանդիպում դրան հակադարձող ուրախ բառը: Բացի այդ «Մթնշաղի անուրջներում» շատ է օգտագործվել լույս, ժպտալ բառերը, որոնք իրենց մեջ ունեն լավ տրամադրության, ուրախության տարրեր եւ թվում է, թե դրանք բանաստեղծություններում պետք է նպաստեն նման տրամադրությունների արտահայտմանը, սակայն այս բառերը հիմնականում գործածվում են որպես հակառակ տրամադրության խթանիչ: Օրինակ՝ Լույսն էր մեռնում, օրը մթնում…, Իմ մեջ մեռել է մի լույս արեգակ…, Դուք լուռ ժպտում եք իմ ցավի վրա… եւ այլն: «Մթնշաղի անուրջներ»-ի մասին Ստեփան Զորյանը գրում է. «Վահան Տերյանն այն բախտավոր հեղինակներից էր, որոնք մի առավոտ զարթնում են հայտնի դարձած, եւ դա ոչ թե պատահականության բերումով, այլ շնորհիվ իրենց մեծ տաղանդի: Նրա առաջին իսկ գիրքը` ութսուն էջանոց «Մթնշաղի անուրջները», հռչակեց որպես բանաստեղծ եւ պատվավոր տեղ ապահովեց հայկական Պառնասում»:
Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր
Սեւակի արձակ գործերը, ժանրային իմաստով, բազմազան են՝ հոդվածներ, հանրամատչելի զրույցներ, քննադատական խորհրդածություններ։ 1911-1914–ին հիվանդանոցում աշխատելիս բանաստեղծն ականատես է եղել մարդկային բազմատեսակ ողբերգությունների, որոնց ետեւում նշմարել է հասարակության բարոյական պատկերը ներկայացնող կենսական խոր դրամա։ Այդ էլ ընկած է «Բժշկին գիրքեն վրցված էջեր» գրքի պատմվածքների հիմքում. դրանք բժշկի օրագրություններ են, որտեղ հեղինակը կենդանի ու բնական գույներով ներկայացրել է ստացական ախտերի ամբողջ սարսափը՝ ատելություն ու նողկանք առաջացնելով դրանց նկատմամբ։ Սեւակը արեւմտահայ գրականության պատմության մեջ ըստ էության ստեղծում էր արձակի նոր ժանր։