Sapiens. Yuval Noah Harari

imperia? Omówiono już przykład Peugeota. Aby lepiej zrozumieć, jak to się dzieje, przyjrzyjmy się dwóm najbardziej znanym mitom w historii: Kodeksowi Hammurabiego z 1776 roku p.n.e., który przez setki lat służył za podręcznik współpracy setkom tysięcy starożytnych Babilończyków; oraz ogłoszonej w 1776 roku Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych, która stanowi podręcznik współpracy milionów współczesnych Amerykanów.

      W 1776 roku p.n.e. Babilon był największym miastem na świecie. Imperium babilońskie, z przeszło 2 milionami poddanych, pod względem potęgi zapewne nie miało sobie równych na świecie. Władało ogromną częścią Mezopotamii, w tym większością współczesnego Iraku i częściami dzisiejszej Syrii i Iranu. Najbardziej znanym współcześnie królem Babilonii był Hammurabi, który swą sławę w przeważającej mierze zawdzięcza kodeksowi nazwanemu jego imieniem. Dokument ten był zbiorem ustanowionych przez tego władcę przepisów i precedensów. Miał na celu ukazanie Hammurabiego jako wzoru sprawiedliwego króla, stworzenie bardziej jednolitego systemu prawnego obejmującego całe imperium babilońskie oraz nauczenie przyszłych pokoleń, czym jest sprawiedliwość i jak postępuje sprawiedliwy władca.

      Nauka ta nie poszła w las. Elita umysłowa i biurokratyczna starożytnej Mezopotamii tekst ten uznała za kanoniczny, a praktykujący skrybowie kopiowali go długo po śmierci Hammurabiego i upadku jego imperium. Kodeks Hammurabiego jest zatem znakomitym źródłem do poznania wyznawanego przez mieszkańców starożytnej Mezopotamii ideału ładu społecznego36.

      Tekst otwiera informacja, że bogowie Anu, Enlil i Marduk – najwyższe bóstwa mezopotamskiego panteonu – powołali Hammurabiego, aby „sprawiedliwość w kraju zaprowadzić, aby złych i nikczemnych wytracić, aby silny słabego nie krzywdził”37. Następnie Kodeks wymienia około trzystu przykładów sprawiedliwości Hammurabiego, ujętych w konwencjonalną formułę:

      § 196. Jeśli obywatel oko obywatelowi wybił, oko wybiją mu;

      § 197. Jeżeli kość obywatela złamał, kość mu złamią.

      § 198. Jeśli oko muśkenowi wybił lub kość muśkena złamał, 1 minę srebra zapłaci.

      § 199. Jeśli oko niewolnika obywatela wybił lub kość niewolnika obywatela złamał, połowę ceny jego zapłaci38.

      § 209. Jeśli obywatel córkę obywatela uderzył i sprawił, że płód swój poroniła, 10 szekli srebra za płód jej zapłaci;

      § 210. Jeśli kobieta ta zmarła, córkę jego zabiją.

      § 211. Jeśli sprawił, że córka muśkena w (wyniku) uderzenia płód swój poroniła, 5 szekli srebra zapłaci;

      § 212. Jeśli kobieta ta zmarła, 1/2 miny srebra zapłaci.

      § 213. Jeśli niewolnicę obywatela uderzył i sprawił, że płód swój poroniła, 2 szekle srebra zapłaci;

      § 214. Jeżeli niewolnica ta zmarła, 1/3 miny srebra zapłaci39.

      Wymieniwszy swoje orzeczenia, Hammurabi oznajmia, co następuje:

      oto (są) wyroki sprawiedliwości, które Hammurabi, król potężny, trwale ustanowił i (który) krajowi słuszne obyczaje oraz dobre przewodnictwo pozwolił uzyskać. […] Hammurabi, król wspaniały jam (jest)! Wobec czarnogłowych, których enlil powierzył mi, (a) władzę pasterską, nad którymi Marduk dał mi, nie byłem niedbały ani bezczynny40.

      Kodeks Hammurabiego zapewnia, że babiloński porządek społeczny jest zakorzeniony w ustanowionych przez bogów uniwersalnych i odwiecznych zasadach sprawiedliwości. Wśród nich znaczenie nadrzędne ma zasada hierarchii. Omawiany zbiór praw dzieli ludzi na dwie płcie i trzy kategorie: wolni i pełnoprawni obywatele, obywatele niepełnoprawni oraz niewolnicy. Przedstawiciele poszczególnych grup byli odmiennie wartościowani. Życie niepełnoprawnej obywatelki było warte 30 szekli srebra, niewolnicy zaś – 20, z kolei oko niepełnoprawnego obywatela miało wartość 60 szekli srebra.

      Kodeks ustanawia też ścisłą hierarchię obowiązującą w obrębie rodzin, zgodnie z którą dzieci nie są samodzielnymi osobami, ale raczej własnością rodziców. Kiedy zatem pełnoprawny obywatel zabija córkę innego pełnoprawnego obywatela, to tytułem kary na śmierć posyła się córkę zabójcy! Może nam się wydawać dziwne, że zabójca osobiście nie ponosi żadnego uszczerbku, a jego niewinna córka zostaje stracona, lecz dla Hammurabiego i Babilończyków takie postępowanie było ze wszech miar słuszne. Kodeks Hammurabiego został oparty na założeniu, że jeśli wszyscy poddani króla będą akceptować swoje miejsce w hierarchii i postępować stosownie do niego, to milion mieszkańców imperium stanie się zdolnych do skutecznego współdziałania. W efekcie ich społeczeństwo będzie w stanie produkować na potrzeby swoich członków dostatecznie dużo żywności, skutecznie ją rozdzielać i chronić przed wrogami, a także poszerzać swoje terytorium z myślą o podnoszeniu zamożności i bezpieczeństwa.

      Około 3500 lat po śmierci Hammurabiego mieszkańcy trzynastu brytyjskich kolonii w Ameryce Północnej zaczęli odczuwać, że król Anglii niesprawiedliwie ich traktuje. Ich przedstawiciele zebrali się w mieście Filadelfia i 4 lipca 1776 roku kolonie ogłosiły, że ich mieszkańcy nie są już poddanymi brytyjskiej Korony. Przyjęta przez nich Deklaracja niepodległości proklamowała uniwersalne i niezmienne zasady sprawiedliwości, które, podobnie jak w kodeksie Hammurabiego, pochodziły z boskiego nadania. Najważniejsza zasada podyktowana przez amerykańskiego Boga była wszak zupełnym przeciwieństwem zasady podyktowanej przez bóstwa Babilonu. Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych głosiła, że:

      1

      Ann Gibbons, Food for Thought: Did the First Cooked Meals Help Fuel the Dramatic Evolutionary Expansion of the Human Brain?, „Science” 316:5831 (2007), s. 1558–1560.

      2

      Robin Dunber, Grooming, Gossip, and the Evolution of Language, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1998.

      3

      Michael L. Wilson, Richard W. Wrangham, Intergroup Relations in Chimpanzees, „Annual Review of Anthropology” 32 (2003), s. 363–392; M. McFarland Symington, Fission-Fusion Social Organization in Ateles and Pan, „International Journal of Primatology”, 11:1 (1990), s. 49; Colin A. Chapman, Lauren J. Chapman, Determinants of Groups Size in Primates: The Importance of Travel Costs, [w:] On the Move: How and Why Animals Travel in Groups, red. Sue Boinsky, Paul A. Garber,

36

Raymond Westbrook, Old Babylonian Period, [w:] A History of Ancient Near Eastern Law, t. 1, red. Raymond Westbrook, Leiden: Brill, 2003, s. 361–430; Martha T. Roth, Law Collections from Mesopotamia and Asia Minor, wyd. 2, Atlanta: Scholars Press, 1997, s. 71–142; M.E.J. Richardson, Hammurabi’s Laws: Text, Translation and Glossary, London: T & T Clark International, 2000.

37

Roth, Law Collections from Mesopotamia, s. 76 [tłum. pol. za: Kodeks Hammurabiego, przeł. Marek Stępień, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo Alfa-Wero, 2000, s. 11 (przyp. tłum.)].

38

Ibidem, s. 121 [tłum. pol. za: op.cit., s. 59 (przyp. tłum.)].

39

Ibidem, s. 122–123 [tłum. pol. za: op.cit., s. 60 (przyp. tłum.)].

40

Ibidem, s. 133–134 [tłum. pol. za: op.cit., s. 72 (przyp. tłum.)].