Nowa Historia Meksyku. Erik Velasquez Garcia

z nich przypada na cztery wielkie regiony: Sierra de Tamaulipas (zespoły La Perra, Nogales i Repelo), dolina Tehuacán, Dolina Meksyku w południowej części oraz doliny Oaxaki7. Czaszka, która pochodzi z regionu Tehuacán (ok. 6500–2300 p.n.e.), i druga (męska) znaleziona w Cueva del Texcal w stanie Puebla (ok. 5000–2500 p.n.e.) mogą stanowić najwcześniejsze szczątki kostne z protoneolitu. Dochodzą do nich jeszcze dwie czaszki – jedna z San Vicente Chicoloapan (3500 p.n.e.) i druga z Chimalhuacán (3300 p.n.e.). W Rancho La Amapola w stanie San Luis Potosí zostało znalezione ostrze z obsydianu znane jako Gray (ok. 5000–3000 p.n.e.). Inne ślady bytności człowieka protoneolitu odkryto w Cueva de la Golondrina (Chihuahua), Guadiana (Durango), Matanchel (Nayarit), San Nicolás (Querétaro), Cueva del Tecotlán i Cueva del Texcal (Puebla), Tecpan (Guerrero), Cueva Blanca, Guilá Naquitz i Yanhuitlán (Oaxaca), Cerro de las Conchas, Chantuto i Cueva de Santa Marta (Chiapas), jak również w centralnej części stanu Veracruz.

      Na ok. 4350 p.n.e. datowane są pewne świadectwa udomowienia kukurydzy w dolinach Oaxaki, a także jadalnej dyni na terenie stanu Tamaulipas. Z tego ostatniego regionu pochodzi moździerz znaleziony w Cueva de la Perra (3000–2300 p.n.e.). Wreszcie ok. 3550 p.n.e. kukurydza została udomowiona w regionie Coxcatlán, a w 3000 p.n.e. była już uprawiana na wybrzeżu Chiapas, w Belize i w okolicach jeziora Yojoa w Hondurasie, chociaż możliwe, że w miejscach tych wykorzystywano technikę znaną z obszarów, gdzie tę roślinę sadzono już wcześniej. W tej samej epoce w dolinie Tehuacán miały się pojawić pierwsze domy o dachu dwuspadowym, budowane częściowo pod ziemią i w rzucie owalnym, wykonane z nietrwałych materiałów. Jeden z nich był badany przez Richarda S. MacNeisha; nie zdołano ustalić, czy chodzi o powszechny wówczas typ budownictwa.

      Okres preklasyczny w Mezoameryce (2500 p.n.e. – 200 n.e.)

      Data umownie przyjmowana jako początek tego okresu oscyluje między 2500 a 2000 p.n.e., chociaż w rzeczywistości datowanie zmienia się w zależności od regionu. Epokę tę charakteryzuje występowanie społeczności osiadłych, bardzo wyraźny wzrost zaludnienia i początek społeczeństw złożonych, które cechuje gospodarka oparta na wytwarzaniu oraz rolnictwie intensywnym. Niektórzy badacze uznają, że to działalność rolnicza zmusiła ówczesnych ludzi do osiadłego trybu życia, inni natomiast są zdania, że gospodarka produkcyjna była skutkiem eksplozji demograficznej. Jedyna przewaga rolnictwa nad zbieractwem (które oznacza dietę bardziej zróżnicowaną przy mniejszym nakładzie pracy) polega na możliwości uzyskania większej ilości pożywienia z jednostki przestrzeni w takim samym przedziale czasowym. Ludy, które przechodziły ten proces kulturowy, wyrabiały ceramikę, a z czasem rozwinęły dalekosiężne sieci handlowe, wyspecjalizowane rękodzieło, architekturę monumentalną, ogólnodostępną kamienną rzeźbę, malarstwo ścienne i pismo, a nawet posługiwały się kalendarzem i złożonymi systemami ikonograficznymi. Jednym z najważniejszych fenomenów kulturowych okresu preklasycznego są początki urbanistyki, ponieważ na tym etapie pojawił się podział na miejski i wiejski styl życia. Pierwszy z nich opierał się na konsumowaniu żywności, drugi – na jej wytwarzaniu. Wszystko to wskazuje na rozwój społeczeństw rozwarstwionych i zhierarchizowanych, które przejawiały głębokie wierzenia religijne. Społeczeństwa te uznawały autorytet władców i zawodowych kapłanów oraz miały złożoną organizację pracy, chociaż nie znały metalurgii i nadal były zależne od technologii opartych na kamieniu i drewnie. Warto wspomnieć, że owe procesy następowały jedynie w środkowym i południowym Meksyku, a także w części Ameryki Centralnej, a przybliżona granica tego obszaru kulturowego znajduje się między ujściem rzeki Motagua (Honduras) a zatoką Nicoya (Kostaryka), przechodząc przez jezioro Nikaragua. Terytorium to znane jest jako América Media lub jako Mezoameryka.

      Wczesny okres preklasyczny (2500–1200 p.n.e.)

      W tym okresie dokonywał się proces sedentaryzacji, który postępował w różnym tempie w poszczególnych regionach geograficznych. Ludność gromadziła się w wioskach lub zespołach jednakowych domostw, złożonych z 5–10 chat, w których zamieszkiwały rozbudowane liczebnie rodziny. Społeczności te, podobne pod względem struktury i celowości, przeważnie były samowystarczalne. Czasami zajmowały się także handlem dalekosiężnym. Pod koniec tego okresu wystąpiły pierwsze oznaki procesu stratyfikacji społecznej i regionalnej, ponieważ z czasem niektóre domy uzyskały duże rozmiary, pojawiły się budowle ceremonialne, a pewne wioski przekształciły się w większe i bardziej zaludnione osady, podczas gdy mniejsze osiedla prawdopodobnie były im podporządkowane. Obok domów pobudowano szyby, używane jako magazyny. Zmarłych grzebano w pobliżu mieszkań, pod podłogą lub w porzuconych szybach. Podstawowym źródłem utrzymania stało się już rolnictwo, chociaż nie zaniknęły zbieractwo, łowiectwo i rybołówstwo. Pola uprawne znajdowały się na brzegach jezior lub na równinach aluwialnych tworzonych przez rzeki. Po raz pierwszy zaczęto wytwarzać naczynia i figurki z terakoty, a techniki tego wczesnego garncarstwa były już bardzo wyszukane. Jednakże w przypadku większości regionów nie dysponujemy wcześniejszymi formami artefaktów, dlatego uważa się, że przynajmniej częściowo miały one swoich prekursorów w jakimś odległym miejscu, takim jak Puerto Hormiga w Kolumbii, gdzie już przed 3000 p.n.e. wytwarzano toporną, źle wypaloną i pozbawioną dekoracji ceramikę. W nadmorskich regionach Mezoameryki uprawiano maniok pochodzący z południa kontynentu – co z kolei przemawia za istnieniem kontaktów poprzez wybrzeże Pacyfiku. W ten sam sposób udomowiona w Mezoameryce kukurydza pojawiła się w tym samym czasie w Ameryce Południowej.

      W dolinie Tehuacán osiedliły się grupy, które zaczęły udomawiać różne gatunki dzikich roślin, m.in. kukurydzę, podczas gdy nad jeziorem Chalco w ośrodku Tlapacoya-Zohapilco zaczęto systematycznie uprawiać szarłat (amarant, amarantus)8, dynię, kolczoch9, paprykę chili, kukurydzę i małe zielone pomidory10. Używanie glinianej ceramiki stanowi wyznacznik początku osiadłego trybu życia, gdyż dla społeczeństwa koczowniczego mało opłacalne jest transportowanie na własnych barkach kruchej zastawy. Najstarszy obiekt ceramiczny znaleziony w Mezoameryce to figurka datowana na 3200 p.n.e., pochodząca z Tlapacoi w stanie Meksyk. Jest to przedmiot antropomorficzny o korpusie cylindrycznym, bez ramion i ust, z zaznaczonymi punktowo oczami. Ceramika Purrón z Tehuacán, bardzo krucha, o porowatym wnętrzu i zewnętrznej stronie w barwach od beżowej do kawowej, była wyrabiana ok. 2030 p.n.e. i stanowi jedną z najstarszych tradycji naczyń wytwarzanych w Mezoameryce. Wśród jej form przeważają miseczki i półkoliste tecomates11 oraz pękate garnki z szyjką. Między 2500 a 200 p.n.e. osiadły tryb życia (w wioskach) i rolnictwo upowszechniły się w nadjeziornej Dolinie Meksyku. Proces ten bardzo dobrze przebadano na stanowisku Tlapacoya-Zohapilco, natomiast w dolinie Tehuacán tego rodzaju zmiany zaszły dopiero w 1500 p.n.e. Wypada wspomnieć, że panoramę tej epoki tworzyło niezróżnicowane środowisko wiejskie, ponieważ żadna wioska nie przyjęła roli stolicy lub regionalnego ośrodka dominującego. Pierwsi rolnicy z Doliny Meksyku nie wytwarzali ceramiki użytkowej, chociaż lepili gliniane figurki. W okresie 1400–1150 p.n.e. mieszkańcy tego regionu, a także ludzie z doliny Tehuacán i dolin Oaxaki wyrabiali ceramikę polerowaną z czerwoną dekoracją na płowej glinie (rojo sobre bayo); figurki z tej epoki zwykle przedstawiają nagie kobiety w pozycji stojącej, z oczami i ustami zaznaczanymi nakłuciem, łączone z wczesnym kultem płodności.

      Najstarszą ceramiką z terenu zachodniego Meksyku jest ta wytwarzana przez kulturę Capacha, zidentyfikowana na podstawie materiału archeologicznego pochodzącego z pochówków lub z prostych, niezbyt głębokich fos na terenie stanów Colima i Jalisco. Początki tej tradycji sięgają ok. 1750 p.n.e., a obejmuje ona miski, garnki, pojemniki o złożonej formie, monochromatyczne tecomates o zewnętrznej

7

Doliny Oaxaki lub Doliny Centralne Oaxaki – trzy doliny (Etla, Tlacolula i Zimatlán-Ocotlán), które łączą się ze sobą, tworząc kształt „Y”. Wielu autorów używa też po prostu terminu Dolina Oaxaki (przyp. red.).

8

Szarłat (Amaranthus, nah. Huautli) to roślina z rodziny szarłowatych (Amaranthaceae) wykorzystywana jako źródło ziarna o wysokiej wartości odżywczej. Ceniona jako alternatywa zbóż w regionach o trudnym klimacie oraz z uwagi na właściwości lecznicze. W czasach kolonialnych uważana za bałwochwalczą i praktycznie zakazana ze względu na silne przedhiszpańskie konotacje religijne (z amarantu i miodu robiono jadalne figurki bóstw używane w niektórych przedhiszpańskich ceremoniach religijnych) (przyp. tłum. i red.).

9

Kolczoch jadalny (Sechium edule, hiszp. chayote) jest gatunkiem rośliny z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae). Ma duże, zielone jadalne owoce i od wieków wykorzystywany jest w kuchni meksykańskiej (przyp. tłum. i red.).

10

Miechunka pomidorowa (Physalis ixocarpa, hiszp. tomatillo, tomate verde) ma zielone, kwaśne owoce, przypominające wyglądem i smakiem pomidory. Do dziś jest ważnym składnikiem wielu dań i sosów kuchni meksykańskiej (przyp. tłum.).

11

Tecomate – zaokrąglony, baniasty pojemnik bez wyodrębnionego wylewu, przypominający kształtem owoce tykwy (przyp. tłum.).