Аманжолов Алтай. Өнегелі өмір. Коллектив авторов

еліңнен айырылма.

      6. Кебенек іші мың арып, мың семірерлік, жаныңды алса да, сырыңнан айырылма.

      7. Жаман деп қатыныңнан, көшем деп алып қойған отыныңнан айырылма.

      8. Ризықсыз пенде болмас, даяр асың малыңнан айырылма.

      9. Ағайын, туыс, дос-жарансыз кім бар? Болмашыға өкпелеп, досыңнан айырылма.

      10. Қырық найза қарғы деп, қарақудай баспанаң қосыңнан айырылма.

      11. Пенде қадір санағы бес қаруды тастама. Шыбын жаның шыққанша намысыңнан айырылма.

      12. «Өте шығар сұм жалған, боқшылыққа қайырылма. Адам күні адаммен ысылмақ, өнер қай қырда, өнерпаз деген ат алсаң, өлсең-дағы қайғырма», – деп әрбір пендеге істейтін пайдалы істі істеу, пайдасызына жоламау.

      Ғалым адам баласының ащы-тәтті өмір сүру тәжірибесін, жасы ұлғайып жанталаса күресіп, бұйырған несібесіне ие болуын төмендегіше баяндайды:

      «Ерекше ескерме бір сөйлемелік (ескертетін сөз), әрқандай адам пендесі 25 жасқа дейін, ақыл тісі шыққанға дейін толысып өседі. Жасы ұлғайған сайын алғашқы тұрғылы несібе (бітістік тұлға) өсуден тоқтап, жетілісі баяулай береді де, қартаю сездіргісін бастан кешірмек. Алалық, тіс түсу, шашқа ақ кіру, сақал-мұртты қырау шалу тақылеттілер. Сондықтан бұрынғылар: «Кәрілік ажарлы кезіңді алады; шаш-сақалыңды ағартып, көзіңді алады; бұған өкпелесең, егесіп тісің менен сөзіңді алады; ашуланып ыза болсаң, беліңді жаздырмай екі аяғыңа кісен салады; мұны місе тұтпай ерегіссең, көрерің мынау деп өзіңді алады», – деулік кешірмелік аялық (тәжірибе) түйіндеулік қалдырған» (Сонда. 83- бет).

      Нағыз шипагердің ғылыми ізденісі, мол тәжірибесі арқылы қасиетті борышын ойдағыдай орындап, халық сенімін ақтап шығатыны ескертілген:

      «Шипагерлік те – өнердің бір түрі. Шипагер – өнерпаз екені айқын ұғыныс. Шипагерлік алды су ішкілігі болса, ажал аузынан алып қалу; арты науқасты сырқаттық бейнеттен айықтыру борышын өтемек. Осы борышты міндетті ада қылу (орындау, аяқтау) да шипагердің де аялық кешірме ұмтылыс өресі мен игеру шамасына сай білімі жоғары-төмен болмақ» (Сонда. 80-бет).

      Жалпы алғанда, «Шипагерлік баян» кітабының лексикасы ескі қазақ тіліне тән, қазіргі қазақ тіліне біршама жуық, мұнда қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін байқауға болады. Ұлы жүздің, оңтүстік диалектісінің ықпалы басым, мысалы: аңғарлы (аңдайтын, аңғаратын), арулау (тазалау, тазарту), құндыкер (құныкер, кісі өлтірген айыпкер, жазалы адам), маңлай (маңдай), таңлай (таңдай), төбетай (тақия, тебетей), шаңғарақ (шаңырақ), т.б. Сонымен қатар Кіші жүзбен, батыс диалектісімен де байланысы байқалады, мысалы: абадан (арлан қасқыр), бекіре (мекіре балық), ергежейлі (ергежелі), тілкім (ұзын тілік, тілім), шілделік (шілдеқотыр) және т.б.

      Қазақ халқының дүниетану тәжірибесі мол, емшілік дәстүрі орасан бай. Шығармадағы тілдік деректердің жан-жақтылығы кімді болмасын қызықтырмай қоймайды, әр саладағы мамандарды ойлантпай қоймайды. Сондықтан XV ғасырдан қиын-қыстау жолмен бізге жеткен асыл мұрамызды одан әрі арнайы зерттеп, халық игілігіне айналдыруымыз міндет.

Аманжолов С. Түркі филологиясының негіздері.– Алматы: Мектеп, 2012. – 50-61 б.

      ШЕЖІРЕ МӘЛІМЕТТЕРІ

      XV ғасыр мұрасы «Шипагерлік баян» атты кітаптың «Тектелгі» (шежіре) тарауын арнайы тексерген жөн. Мұнда қазақтың шығу тегі, үш жүзі, тарихи оқиғалар елесі, жер-әлемді