Еуропадағы түркі әлемі: авар тарихы (VІ-VІІІ ғ.). Қ. Жұмағұлов

құрып, оларды қытайлықтар күйреткен. Содан олар шашырап бір бөлігі батысқа барып, Рим империясымен қарым-қатынасқа түскен. Аттиланың басқыншылық соғыстары соның дәлелі. Хун-нулардың қалғаны Қытайдың шекара аймағында қалып, жу-жень татарларының шапқыншылығына ұшыраған.

      V ғасырдың аяғынан VІІІ ғасырдың аяғына дейін Шығыс Еуропа даласында Авар қағанаты өмір сүреді. Аварлар құрған тайпалық одақта негізгі рөлді түркі тілдес тайпалар атқарды, сондықтан негізгі тілі де түрік тілі болды. Аварлар алғашқы еуразиялық болған, ғұн державасы құлағаннан кейін бірнеше түркі тілдес тайпалар ішінен аварлар бөлініп шығады және де оларға шығыстан жужандар келіп қосылып, VІ ғасырдың 60-жылдарында Авар қағанатын құрады. Бұл тайпалық одақтың қағаны Баян болады. Ұлы Қоныс аудару дәуірінде ғұн державасы Еуропа тағдырына, Еуразия тарихында жаңа кезеңге, яғни орта ғасыр өркениетіне өтуге бірден-бір ықпал етсе, ал аварлар осы ғұн дәстүрін, яғни шығыс дәстүрін жалғастырушылар болды. VІ ғасырдың ортасында аварлар ауқымды территорияны жүріп өтіп, Карпат жеріне келеді, олар өздерімен қоса басқа да этникалық топтарды, айталық, Еділ өзені бойынан герандықтарды, оңтүстік орыс даласынан кутригурларды, т.б. ала келеді. Осындай жағдайлардан кейін аварлардың өздері, басынан-ақ таза аварлар болмады, олар этникалық жағынан аралас халық болды.

      Түркі халықтарының дәстүріндегідей, аварларда ірі қорғандар тұрғызбаған. Археологиялық материалдарды пайдалансақ, қоныс орындарында шұңқыр, молалардан жылқы малының сүйегі, адамдікінен жеке көмілген, яғни аварлар арасында моңғолойдтық этникалық топтардың болғандығын дәлелдейді. Ал кейбір зираттардан жылқының кейбір мүшелері (тек аяғы мен бас сүйегі) табылған бұл дегеніміз – ирандықтардың жерлеу дәстүрінің белгісі. Молалардан табылған адам бассүйегін қайта қалпына келтіру барысында олардың моңғолойдтық рассаға жақын екені дәлелденген. Сол заманның басқа молаларынан бұл түрлері сирек кездеседі, тіпті, жоқтың қасы, оның орнына таза еуропалықтар (солтүстік еуропалық, Жерорта теңізі және Шығыс Балтық типіндегілер) жерленген. Яғни аварлардың жергілікті халықтармен ассимиляцияға түскенін дәлелдейді.

      Ежелгі Орталық Венгрияның тұрғындарының арасында сарматтар да болды, олар ертеректе Рим аймақтарына келіп тұрақталып, аварлар келгенше өмір сүрді, осылардың бәрімен аварлар некелік қатынасқа түскен. Егер осының бәріне славян ықпалын қосатын болсақ, онда VI-IX ғ. Карпат өңірінде этникалық жағынан аралас жұртшылық мекендеп, өздерін авар немесе обор деп аталғандармен біріккен.

      Енді авар ордасының Шығыс Еуропа даласына келмей тұрып, Орта Азия, Алтай өңірін мекендеген түркі тайпалармен қарым-қатынасына және жужан атауына тереңірек тоқталуды жөн көрдік. Алып түркі Ту-кю державасы Еуразия құрлығының көшпелі және кейбір отырықшы аймақ тұрғындарын қамтып, жаугершілік соғыстардың арқасында ұзақ өмір сүрмеген империя өкілдерінің бірі болды. Көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуына байланысты ыдырап, күйреп