Türkistan'da Büyük İsyan 1916. Baktıbek Maksütov

öldü. Onlarca asırlık tarihe ve sağlam bir mayaya sahip halkımız, bazı taş bağırlı, zalim, kan içici, merhametsiz insanların acımasızlığından millet olarak yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kaldı.

      Bu hadisenin sebepleri hakkında bilim adamları, siyasetçiler ve tarihçiler çeşitli fikirler söylemekte veya yazmaktadırlar. Aslında bu “isyan”ın tarihini, çıkma sebeplerini araştırmak için adilâne bir inceleme ve çok büyük bir sorumluluk gerektiriyor. Zor olmakla birlikte yoğun bir emek ve önemli bir güç sarf etmeyi de gerektiren büyük bir iştir.

      Onun için yetişmekte olan yeni nesillere, genel anlamda bu meseleye kayıtsız kalmayan insanlara, bununla beraber adaletli ve tarafsızlık anlayışına sahip dünya halkları tarafından anlaşılması için eldeki imkânlarımızı kullanarak gayretimizi gösterip bir asır boyu gizlenmiş, kapatılmış, üstü örtülmüş, hakikatleri eğilip bükülmüş bu kanlı hadisenin gerçeğini aydınlığa kavuşturma niyetiyle hareket ediyoruz.

      Gerçeğini söyleyecek olursak 1916’daki isyanın sebebi, Kırgızların üstün yetkilere sahip görevlere verilmemesi değildi; o sadece bir bahane idi. İsyanın temel sebebi; çok daha derinlerde yatmaktadır.

      RUS ÇARININ GENELGESİ

      Tarih: 25 Haziran 1916

      Konu: Gayr-i Rus unsurların seferberliğe çağrılması hakkında

      Rus Çar’ının Astrahan vilayetinden, Sibirya ve Orta Asya halkından oluşan gayr-i Rus unsurlardan erkeklerin askerî alanlarda savunma amacıyla cephe gerisinde siperler kurulması için yapılacak işler (seferberlik) hakkında genelgesidir.

      Saygıdeğer Çar’ın askerlerimizin bulunduğu yerlerde savunma amacıyla istihkâm ve askerî muhaberat işlerinde çalıştırılmak üzere gayr-i Rus erkek vatandaşların istihdamı, bununla birlikte memleketi savunmayla ilgili bazı zarurî işlerin çözümü hakkında 25 Haziran 1916 tarihli genelgesi aşağıdaki gibidir:

      1. Hâlen devam etmekte olan savaş sürecinde İmparatorluğun gayr-i Rus halklarından 19 ilâ 43 yaş arasındaki erkekler, askerî birliklerimizin bulunduğu yerlerde; başta savunma amacıyla yapılacak çeşitli istihkâm ve askerî muhaberat işlerinde çalıştırılmak üzere ve diğer zarurî işlerden biri olan memleketi savunmaya yönelik işlerde istihdam edilecektir!

      a. Astrahan vilayeti ve Sibirya’nın bütün yörelerindeki gayr-i Rus halklar; başı boş gezen serseriler istisna olmak üzere aşağıda adları belirtilen bölgelerde yaşayan azınlıklar: Primorye, Amur, Kamçatka ve Sahalin bölgeleri, Sredne-Kolımsk, Verhoyansk ve Vilyuysk-Yakut bölgeleri; Yenisey vilayeti ve idaresindeki Turuhan ve Boguçan yöresindekiler, Tobol vilayetine bağlı Berezov ve Surgut ilçelerinde yaşayanlar,

      b. Sırderya, Fergana, Semerkand, Akmola, Semipalatinsk, Ural, Turgay ve Zakaspiy bölgelerindeki gayr-i Rus halklar,

      c. Ter ve Kuban, Kafkas bölgelerinin (askerlik yükümlülüğünü yerine getirmekte olan Müslümanlar, yükümlülüklerini yerine getirilen Türkler ve Kürtler hariç) Güney Kafkasya’da yaşayan Yezidîler, Suhumi’de yaşayan Hıristiyan-İnguşlar, Hıristiyan Abhazyalılar, Stavropol vilayetinin Truhmen, Nogay, Kalmuk vb. bölgelerindeki azınlıklar,

      2. Genel seferberlik konusunda gayr-i Rus unsurların yaşlarını tespit etme işlemleri 1. maddeye göre yapılacaktır. Onların göreve başlama işlemleri kesin olarak 3 Ağustos 1914 tarihinde Yüksek Askerî Şura kararlarına uygun olarak sağlansın, İçişleri ve Savunma Bakanlığının onayına sunulacaktır!1

      (Hükümetin yayımladığı kanun ve kararnamelerden…1. Bölüm No: 182 6 Haziran 1916, sayfa 1747)

      İSYANIN ÇIKIŞININ TEMEL SEBEPLERİ

      İsyanın temel sebebi; Çarlık Rusyasının sömürgeciliğinin sınırsız eziyeti ve halkın içinde bulunduğu ağır hayat şartlarıdır. İkinci sebebi ise, dünyadaki emperyalizme karşı savaştan dolayı Rusya’nın çaresizliğinin, ekonomik ve siyasî bakımdan zor durumda olmasının da tesiri olduğunu özellikle vurgulamak gerekiyor.

      Çarlık yönetiminin bazı temsilcileri isyanın çıkış sebeplerini doğru tespit etmişler; bu isyan zamanında Kırgızların sadece eza ve cefa çektiğini, günahsız yere kırıldıklarını kabul etmişlerdir.

      “Devrime kadarki resmî ve liberal Rusya bu isyanın çıkış sebeplerini çeşitli biçimlerde anlatmaya devam etti. Bunu millîyetçilik ve dinî hareket olarak anlatanların yanı sıra Türkiye’nin müdahalesiyle olduğu bile anlatıldı. Buna benzer açıklamalar vs…

      Kerenski gibi Duma’nın bazı üyeleri isyanın, Muhacirler Bölümü Başkanlığının toprak tahsisi siyasetinden, Kırgızların topraklarını güç kullanarak ellerinden zorla aldıklarından dolayı olduğunu bildirdiler. Ancak en temel ve ilk sebep olarak Kırgızistan halkını kırıp yok etme ve yeni koloniler sağlama niyetiyle toprakları boşaltmak için bu isyanı kasıtlı olarak çıkardıkları, isyanın çıkması için çeşitli bahaneler bulmaya yönelik teşviklerin olduğu, yönetimin başındakilerin kasten yaptıkları da çok büyük bir gizlilikle saklandı.

      –Kırgızları kırıp yok etmek, kalanlarını da korkutup Çin’e sürmek ve onlardan kalan yerleri sahiplenmek; işte Çarlık yönetiminin kötü niyetinin işareti olarak doğrudan doğruya istediği bir şeydi bu.”2

      1927 yılının Mart ayından 1933 yılının Eylül ayına kadar Kırgız ÖSSC (Özerk SSC) Halk Komiserler Kurulu Başkanı olarak görev yapan Cusup Abdrakmanov’un kaleme aldığı “Kırgızların 1916’daki İsyanı Hakkında” adlı kitapta şöyle yazmıştır:

      “Rus toprak ağaları ve burjuvazisi silah gücüyle Kokand Hanlığını yıkıp eski Türkistan topraklarının ekonomik ve stratejik önemi olan merkezlerini işgal ederek Türkistan Genel Valiliğini oluşturduktan sonraki amaçlarının en başında Rus muhacirlerin yaşamaları için yerleşim yeri kurma düşüncesiyle Kırgız topraklarını işgal etme maksadı yer almıştır.”

      Çarlık Rusyasının temel amacı, Türkistan topraklarını Çin vb. ülkelerden önce sahiplenmek, işgal ettiği topraklara mümkün olduğunca çok sayıda Rus muhacirlerini yerleştirmek, fabrikaların pamuk ihtiyacını karşılamak, başka ülkelere karşı hammaddede dışa bağımlılıktan kurtulmak, ucuz ve karşılıksız iş gücünden yararlanmak, sonuç olarak yıkılmakta olan ekonomisini düzeltmektir.

      Daha 18. ve 19. yüzyıllarda harika bir tabiata sahip bereketli Kırgız topraklarına, özellikle de Sarıözön – Çüy’e, muhteşem Isıkgöl’e komşu halklar, uzak ve yakın bazı ülkeler göz dikmişler, buraları işgal edip kirli usullerle sahiplenme yollarını aramışlardır.

      Bu amaçla Çarlık yönetimi Kırgız topraklarına tüccar kisvesiyle ajanlarını göndermeye başlamışlardır. Onların iyi niyetli Kırgızlarla yerli halkı idare edenlerle iyi anlaştıkları görülmüş, göçerken yanlarında getirdikleri şeker, çay, kumaş ve çeşitli giyim kuşamları hediye ederek gönüllerini almışlardır. Onların iyi günleri için sevinen ya da kötü günleri için kaygı duyan, varlığına övünen yokluğuna içi yanan, güya yakın dostmuş gibi kendi menfaatleri için samimiyet kurmaya başlamışlardır.

      Bu tür insanlardan biri de tüccar kisvesindeki Fayzullah Nogayev’dir. O, Buğu sülalesinin reisi Boronbay’ın güvenini kazanmış, “Çar hazretlerinden”

1

Bu belge orijinal eserde Rusçadan Kırgızcaya tercüme edilmeden Rusça olarak verilmiş olup Türkçeye Rusçasından tercüme edilmiştir.

2

G. İ. Broydo, “ 1916 – cıldagı Kırgız kötörülüşünün tarıhına materialdar” “Ala-Too”, 1991.c, No 6, 116-b.