Samet Vurgun. Ali Kafkasyalı

da həyatının ixtiyar yaşı,

      Yönünü döndərib qibləyə qarşı,

      Dilində surələr, durdu namaza,

      Lənətlər oxudu o yaramaza. (Vurğun, 2005: I/190)

* * *

      Samet Vurgun’un, “İnsan” adlı dram eseri baştanbaşa manevî değerlerin terennümü ile örülmüştür. Allah, Medet Allah, Allah əvi, zerli Quran, adalet, hikmet, kıblegâh, insanlık, şeref, namus, iffet, ismet, vefalı olmak, lekeli yaşamamak, helal süt emmek… gibi ulvî değerlere sahip olmak ve onları korumak lüzumu işlenmiştir. Bu değerlerden mahrum kalmaya ölümü yeğlemiştir.

      Dramın ilk başında yeni kurulan şehrin meydanındaki filozof heykelini seyreden Şair Celal’in okuduğu şiir için Mimar Valantin, ancak şiir dili böyle konuşabilir, çünkü onun hikmetinde Allah’ın gücü vardır, diye yorumlar:

      “Yalnız şerin dili belə danışar,

      Onun hikmətində Allah gücü var!” (Vurğun, 1987: 3/228)

      Yine İkinci Dünya Savaşı’nda yakılıp yıkılan Karadeniz sahilindeki bir şehrin enkazını pencereden seyrederken annesini hatırlayan Mimar Valantin, bir zamanlar o şehrin büyük meydanları, geniş caddeleri olan güzel bir şehir olduğunu şimdi ise baştanbaşa yerle bir olduğunu söyler ve anasını hayal edip birkaç kez ah çeker. Onun belki yana yana can verdiğini, belki son nefesinde onu andığını, kalbinin deniz gibi dalgalandığını, yardımına kimsenin koşmadığını, sadece kalbinde Allah ile sırdaş olduğunu söyler.

      Nə qəder gözəldi bir vaxt bu şəhər,

      Böyük meydançalar, geniş küçələr

      İndi baştan – başa xarabazardır,

      Hər addım başında min uçuq vardır.

      Ah ana, ah ana, zavallı ana!..

      Bəlkə can vermisən sən yana-yana.

      Bəlkə son nəfəsdə məni andıqca,

      Qəlbin umman kimi dalğalandıqca,

      Kimsə çatmamışdır harayına, ah!..

      Sənə sırdaş olmuş qəlbində Allah. (Vurğun, 1987: 3/305)

      Vurgun, eserde düşüncelerini, gönül sözlerini, kendisinin filozof vasfını temsil eden Filozof Şahbaz’a söyletir. Bilgi ve erdem yönünden yetkinlik, olgunluk, kusursuzluk, en yüksek değer anlamını taşıyan “kemal” kavramını, insanlık için olmazsa olmaz değer gören şair, Filozof Şahbaz’a sordurur:

      Nə deyir, nə deyir ağlın qüdrəti?

      Qalib gələcəkmi cahanda kamal?

      Sən ey mənaların saf ülviyyəti!

      Nədir düşüncəmi yaxan bu sual?

      Qalib gələcəkmi cahanda kamal?

      Toplar təyyarələr gəlmiş baş-başa,

      Al qana qərq olmuş bütün kainat.

      Bu ki həqiqətdir… deyil tamaşa

      Bəlkə də məhv olur müqəddəs həyat?

      Atını dördnala sürdükçe zaval,

      Qalib gələcəkmi cahanda kamal? (Vurğun, 1987: 3/231)

      Filozof Şahbaz, yaralanıp esir düşer. Alman generaller, dönmelerini, saflarını değiştirmelerini, kendileriyle işbirliği yapmalarını ister. Filozof Şahbaz, düşünmek için zaman ister. Onları oyalamak düşüncesindedir.

      Albərt

      De, ölüm şirindir… yoxsa yaşamaq?

      Şahbaz

      Mənim qibləgahım həyatdır, ancaq.

      Albərt

      İkisindən biri… dönsəniz, əgər,

      Həyat olacaktır sizə müyəssər.

      Lakin əvvəlkini desəniz yalnız,

      Əmrimlə odlara yanacaqsınız.

      …

      Albərt

      Neçin susursunuz, şirindir həyat?

      Şahbaz

      Çox şirin olsa da, əsirəm… heyhat!

      Albərt

      Artıq cəvab verin, filozof Şahbaz!

      Şahbaz

      Cənab danışıram… dayanın bir az.

      Albərt

      Ha… ha… kim ilə?

      Şahbaz

      Öz vicdanımla…

      Günəşli, gündüzlü asimanımla. (Vurğun, 1987: 3/285 vd.)

      “Altıncı Şekil”de savaşın şiddetli zamanında elli Azerbaycan askeri Almanlara esir düşmüştür. Bodrum katta iki odalı bir yerde tutulmaktalar. Esirler arasında Filozof Şahbaz ve hemşire Dildar da bulunmaktadır. Günlerdir aç, susuz bırakılıp işkence yapılmıştır. Ölümün nefesi enselerindedir.

      Şahbaz

      Ölümden zövq alan bir almanlardır.

      Dildar,

      Doğrudan, nə üçün belədir onlar,

      Nə üçün qatildir, söylə almanlar?

      Şahbaz

      Qədim tarxi var bu pis adətin,

      Onlar aşiqidir hər fəlakətin.

      …

      Ədalət, insanlıq, şərəf və namus,

      Bir sözlə söyləsək, insana məxsus

      Bu sifətlər ilə yaranır həyat,

      Alman qəlbindəsə bu yoxdur, heyhat!

      …

      Dildar

      (Şahbaza yaxınlaşaraq)

      Şahbaz, bir çarəmiz qalmadı daha.

      Səs

      Dözək… hələ dözək… mədəd Allah!48

      Gənəral Hans gəlir

      Yaxşı, vicdanınız nə dedi size?

      Yoxsa pərdə tutdu gözlərinizə?

      Şahbaz

      Artıq mən hazıram!

      …

      Əmr edin!

      Hans

      Nə əmr? Artıq sirdaşıq.

      Şahbaz

      Nə vaxtdan cəllada biz də yoldaşıq?

      Əmr edin, daxmaya qoy od vursunlar.

      …

      Hans

      Bəs bunlar, bunlara cəvabdehsiniz?

      Şahbaz

      Özlerinden sorun.

      Yaxşı… deyin siz!

      Səslər

      – Biz də!

      – Biz də!

      – Yandırın bizi!…

      –

48

Tahammül edelim, biraz daha dahammül edelim, yardım Allah’tan!