Samet Vurgun. Ali Kafkasyalı

Hanı Hüseyin Kulu Han, anahtarı kendi eliyle teslim edeceğini bildirerek Sisyanov’la Bakü Kalesi’nin Goşa Kapı önünde görüşmeyi teklif eder. Sisyanov yanında Gürcü knezi Elizbar Eristov’la gelir. Anahtarı teslim ederken iki el silah sesi duyulur. Ölen knezlerin kafalarını hançerle kesip İran hâkimi Kaçar Türk Şahı’na gönderirler (08.02.1906).

      Vurgun, bu tarihi olayı halk beynindeki varyantıyla “Aslan Qayası” poemasında destanlaştırır.

      Poemadan birkaç mısra:

      Bizim Xəzər sahilində bir qocaman qaya var,

      Sinəsində parçalanır ağ köpüklü dalğalar.

      Ellər onu əzizləyir, deyir “Aslan Qayası”,

      Məhəbbətdən qurulmuşdur torpağının mayası.

      …

      Bu bir şirin əfsanədir babalardan yadigar,

      Bunda əziz bir ölkənin vicdanı var, qəlbi var.

      …

      Mən həyatın öz oğluyam-həyat üçün hazıram,

      Bizim aslan qayasının dastanını yazıram:

* * *

      Saray qızı Mahnıyar

      Tanınmış diyar diyar,

      Ağ kəlağay25 başında,

      Qız gəlinlik yaşında.

      …

      Süd kimi ağ bənizi

      Onu Xəzər dənizi

      Böyütmüşdür qoynunda.

      Gözmuncuğu26 boynunda,

      Döşündə zərli Quran27,

      Qaydadır babalardan-

      Gözələ göz dəyməsin

      Əsən yellər əyməsin

      …

      Günlərin birində əsən küləklər

      Gətirdi Bakıya acı bir xəbər:

      “Bakının hakimi Hüseynqulu xan

      Səhər yuxusundan ayılan zaman

      Bütün dəvlətini, bütün varını,

      Şəhər qalasının öz açarını

      Knyaz Sisyanova təslim verməli!

      Yoxsa, ordumuzun dağılan eli

      Sizin də ölkəni yandıracaqdır,

      Yerdə padşahların dediyi haqdır!”

      …

      Başına and içir Sisyanovun çar;

      Yorğun piyadalar, atlı ordular

      Daşınır gecələr Qafqaza sarı

      Darğın bir ölkənin qara daşları

      Çatılmış yaykimi kinlərlə dolu,

      Gözləyir yağının gəldiyi yolu.

      Sisyanov – o döşü medallı knyaz!

      O alçaq, o çəngli-çidalı knyaz…

      Çarın sədaqətli, yaxın nökəri,

      At üstündə qılınc vurandan bəri

      …

      Açarı knyaza təslim edirkən

      Çalır xənçərini onun köksünə.

      Alqış tarixdəki o şanlı günə!

      Al! – deyir – payını, soruşma nədir-

      Çara “qullarından” ilk hədiyyədir!..

      Döşü medallı knyaz,

      Cəngli-çidalı knyaz

      Boyanmışdır al qana.

      Salam Azərbaycana!

      …

      O gündən titrədi yurdun üstündə

      Cütbaşlı qartalın qanlı bayrağı28.

      Tarixin doğduğu o qara gündə

      Böyük bir ülkənin söndü çırağı.

      …

      O gündən göründü sarı paqonlar29,

      Boşaldı kəndçinin dolu xırmanı.

      …

      Axdı həzin-həzin Kür çayı, Araz.

      Baş əydi qanuna kitab, şəriət,

      …

      Bağlandı qapılar, söndü ocaqlar,

      Qarılar, qocalar yalvardı göyə…

      …

      Yüz il biz ayrıldıq ana dilindən,

      Məktəbin adına dedik” uşkola”.

      Oxucum! Bir daha nəzər yetir sən

      Kəçdiyin o qanlı, o qorxunc yola.

      Yüz il Füzuliyə həsrət qalaraq

      Doğma anamıza söylədik “mama”.

      Yüz illik yuxuya birdən dalaraq

      Yatdıq gözümüzdən yaş dama-dama.

      Yüz il nəfesini çəkə bilmədi

      Şairlər oylağı böyük bir ölkə.

      Yüz il öz qolunu çəkə bilmədi… 30

       Tarix! Səninkidir bu qara ləkə!

      Axdı Rusiyaya neft kəmərləri,

      Daşıdı onları ilk dəmir yolu…

      Tarixə hökm edən o gündən bəri,

      Çalışdı yadlara Azərin oğlu.

      …

      Odur bax!31 Yazdığım “Aslan qayası”,

      Silinmiş alnından ellərin yası…

      Onun sinəsində oxuyan bir quş,

      Quş deyil, bir qızdır adı “qurtuluş”.

      …

      Şair destanını şu beyitle bitirir:

      Vətən toprağının azadlığından.

      İnsan- azadlıqdır, azadlıq-insan! (1935)

      (Vurğun, 2005: III/110 vd.)

* * *

      Samet Vurgun, 1938 yılında yazdığı “Azerbaycan” adlı şiirinde vatanın diliyle kişi özgürlüğünün, gönül özgürlüğünün, göz özgürlüğünün, kalem/yazı/basın özgürlüğünün, söz özgürlüğünün dünyanın en büyük değeri olduğunu vurgular:

      Şirindir insanın öz azadlığı

      Könül azadlığı, göz azadlığı,

      Qǝlǝm azadlığı, söz azadlığı

      Dünyanın ǝn böyük varı mǝndǝdir. (Vurğun, 2005: II/19)

* * *

      Vurgun,

25

Kəlağayı: İpek başörtü.

26

Göymuncuğu: Nazar boncuğu.

27

Göğsünde altın kılıflı Kur’an.

28

Rus Çarlığının devlet armasında yer alan çift başlı kartal figürüne işaret etmektedir.

29

Sarı paqonlar: Rus subaylarının omuzlarındaki sarı apoletler.

30

Qol çəkmək: İmza atmak. Qolunu çəkəbilmədi: Kendi imzasını atamadı.

31

Odur bax!: İşte bak!