Xəmsə. Низами Гянджеви

çoban itini uzanmış halda gördü. Köpək nəfəssiz və cansız idi. İtin dörd yanını bürümüş qatar-qatar adamlar onun başına leş yeyən quzğun kimi toplaşmışdılar. Biri dedi:

      – Bu cəmdəyin iyi beynimizi çatladacaq. Yanan çırağın küləkdən uzaq olması gərəkdir.

      Başqa birisi leşlə bağlı belə fikir söylədi:

      – Bu murdarı rədd edin ki, görünməsin. Yoxsa gözümüzü kor edər, könlümüzü bulandıra bilər. “Tfu!”, “Cəsəd!”, “Əlhəzər!” – deyərək hərə bir hava çaldı. Onlar zavallı, miskin leşə min bir cəfa verdilər.

      Növbə İsaya çatanda o, eyibdən vaz keçdi. O, fikirləşərək itin üstün cəhətini seçdi və dedi:

      – İtin naxışları, xalları, məncə, bir aləmdi. Parlaq və saf dişlərinə nə dürr çata bilər, nə də inci. Dənizdən qorxu ilə, ümidlə dürr tapan var. Dürrün sədəfini yandırıb tozu ilə diş ağardarlar. Tək özünün hüsnünü və özgələrin eyiblərini görmə. Öncə öz nöqsanını görə bilən göz gərəkdir. “Aynanı əlinə al”, ya “Alma” demirəm. Özünə heyran olma, öz eybini görə bil. Bahar kimi özünü bəzəmək nəyə lazımdır?! Zamanın bahar gülütək səni soldurmağından çəkin. Eybini örtən geyim zərif toxunduğundan tanrı doqquz pərdə göydən yerə endirmişdir.

      – Ey gözü dar, bu göy zənginliyinin içində sənin boynuna həlqə olmayan nə var? İt deyilsən ki, Sürəyya xaltasını boynuna taxasan? Eşşək deyilsən ki, yük daşıyan İsanın yükünü çəkəsən?

      – Fələk nədir?

      – Atılmış, tərk edilmiş dul qarı.

      – Cahan nədir?

      – Saralmış bağların solğun barı.

      Hər köhnəni, təzəni bircə-bircə yada sal. Bu dünyada nə varsa, bir arpaya da dəyməz.

      Xacə, dünya qəmini yemə, oyunu tərk et. Qüssə çək, sən Nizaminin payını yerə qoy.

      NƏZƏR SAHİBİ BİR MÖBİDİN DASTANI

      Hindistanda yaşayan ağsaçlı qoca möbid yol keçəndə bir bostan və gülüstan gördü. Həmin guşənin ortasında naxışlı imarətlər və qəsrlər ucaldılmışdı. Bu əzəmətli tikilinin qucağında çiçəklər əsim-əsim əsər, rahiyəsi, qoxusu ətrafı bihuş edərdi. Sanki fələk kimi qan tökən qönçələrin beli bağlı idi. Ömrü az olan lalənin başından ağlı çıxmışdı. Süsənlər, lalələr çəmənin fəvvarəsi kimi baş qaldırmışdı. Qənd, şəkər piyaləsi olan incə boylu qamışlar xüsusi gözəllik yaradırdı. Güllər yaralı oxuyla qalxana bənzəyirdi. Başını əyən salxım söyüdlər canının qorxusundan tir-tir əsirdi. Bənövşənin saçları öz boynuna ip kimi olmuşdu. Nərgizin ətəkləri sanki gümüş pulla dolmuşdu. Güllər qucaq-qucağa, nəfəs-nəfəsə olan belə yaqutla, incilərlə süslü idi. Ancaq yazıq lalə haradan biləydi ki, cəmi bircə günlük ömrü var. O, sabah başına gələcək aqibətdən xəbərsiz olaraq bu gün bəxtiyar görünürdü.

      Ağsaçlı möbid gülzarı seyrə çıxdı. Bir aydan sonra onun yolu burdan düşdü. Burada nə güldən, nə də bülbüldən əsər-əlamət yox idi. Bu yer qarğa qarıldayan, sağsağan gəzən bir məskənə çevrilmişdi. Vaxtilə cənnət olan bu yer indi cəhənnəmi xatırladırdı. Qəsrin qeysəri yəhudi məbədinə köçmüşdü. Yaxşılıq və gözəllik elə bil buxarlanıb yox olmuşdu. Gül kollarının yerində tikan kolları qalmışdı. Qoca xəzana dönmüş bağçada ayaq saxladı. O, vaxtilə hər şeyə gülürdüsə, indi öz bəxtinə ağlamağı gəldi. O dedi:

      – Bu dünyada heç nəyin vəfası yox imiş. Dünyanın vəfasından cəfası çoxdur. Bu torpaqdan və sudan nə ki baş qaldırır, axırda o, köklü-köməcli viranə qalır. Xarabalığa çevrilmiş bu diyardan yaxşı bir yerimiz yoxdur. Hamının məhv və xarab olmaqdan başqa bir əlac və tədbiri yoxdur.

      Rahib haqqın buyurduğu yola üz tutdu. Ona görə hamı Tanrını, həm də özünü tanımağa başladı. Bundan sonra qoca Tanrının bütün sirli gövhərlərinin sərrafı⁹ oldu. O, ömrü boyu bir gövhərşünas olaraq qaldı.

      Sən ey məcusilikdən, müsəlmanlıqdan bixəbər qafil, sən qurumuş budağa bənzəyirsən. Sənin bir damcı, bəhərin də yoxdur. O hindli qocadan geri qalma, onunla ayaqlaş! Hindli qoca kimi bu cahanı tərk elə, onun etibarına, əbədiliyinə bel bağlama! Heç vaxt bu heçliyə inanma! Ona heyran olub vurulma!

      Sən gül kimi, daim məstsən. Bu məstlikdən əl çəkmək vaxtıdır. Papaqla, kəmərlə çox əylənməyin nə faydası var?

      Ayağa qalx, gülün kəmərini əlindən burax. Güllər sənin qanınla özlərinə kəmər bağlayıblar. Sənə papağınla, kəmərin bəla kəsilib. Onları eşqin meyxanəsinə girov qoy! Papaq səni ucaldar. Sənin könlünə xacə qılar. Kəmər isə səni qul kimi bir gil parçasına, torpağa qul eyləyər.

      İnsan ağalıq, qulluq qəmindən azad olmağa çalışmalıdır. Onda bu nizamdan Nizami kimi, bəlkə, azad ola bildin.

      ÇƏKİŞƏN İKİ FİLOSOFUN SÖHBƏTİ

      Aradan söz keçdi, od keçdi, alov keçdi bilinmədi; bir mülkə ortaq iki həkim-filosof arasında çəkişmə düşdü.

      Onlardan hər biri öz nəfsini güdərək aşkar dedi:

      – Bir sarayın sahibi yalnız bir sultan ola bilər. Əgər haqq ikiləşərsə, onu heç kəs dinləməz. İki Cəmşid necə bir məclisin başçısı ola bilər? Dünyada iki qılıncı bir qında saxlayan varmı?

      Hər iki filosofun qəzəbi ləngər vurdu. Hər biri çalışdı ki, imarətin sahibi özü olsun. Qızmış çəkişmələri nifrətə çevrilənə qədər onlar qərara gəldilər ki, evləri boşaltsınlar. Bu minvalla onlar bacaları suvayaraq gecə yola düşdülər. Ancaq bu işdən vaz keçərək başqa bir fəndi seçdilər. Belə bir qərara gəldilər. Elmdə, bacarıqda görək kim kimi ötür? Görək kimin şərbətindəki zəhər daha güclüdür?

      Kimin ağlı üstün gələrsə, bina da qoy ona qalsın. İki bədəndəki ruh da bir cana qovuşsun.

      Birinci iddiaçı yaxşı-yaxşı düşünüb bir ağu¹⁰ düzəltdi ki, daşa dəysə, daşı yandırar. O, rəqibinə onu zəhər deyil, qəlbə qanadlar verən mey, nazlı nemət kimi uzatdı.

      Aslan ürəkli mərdin əlləri titrəmədi. Qənddir, baldır deyə alıb zəhəri içdi. Əvvəlcə Novruzotu bitkisindən hazırlanmış məlhəmi içdiyi üçün zəhər dəyəcək yeri tiryəklə zərərsizləşdirmişdi. Yenidən qanadlanaraq pərvanə kimi yandı. O, yol üstündəki bağçadan bir qızılgül qopardaraq dərhal ona əfsun oxuyub düşməninə uzatdı. Gülü ona görə verdi ki, düşməni asan yolla ölsün. Bu gül, əlbəttə, zəhərdən daha kəsərli idi.

      Düşmən əfsunlu gülü əlinə alan kimi qorxudan dizi əsdi, bağrı yarılaraq yerə çökdü, titrəyərək canını tapşırdı. Biri çarə taparaq canını ağudan qurtardı. Biri isə bir gülü iyləməklə dünyadan getdi.

      Sən demə, dünya bağında hər gül güllərin ən gözəli və rahiyyəlisidir. Bu güllərin hər biri insan ürəyindən sızan bir qan damlasıdır.

      Ey müdrik insan, zəmanə bağının baharı sənsən. Zəmanə bir qəm mülküdür, onun naxışı sənsən. Aləmin yuxu, xəyal büsatından