İsa Muğanna xatirələrdə. Коллектив авторов

ndən 44-cü kitab

      1

      Ön söz

      İsa Muğanna… Bu ad bütün Azərbaycan oxucusuna doğmadır. Ədəbiyyata gəldiyi gündən keşməkeşli bir ömür yolu keçən İsa Muğanna tutduğu qələmə həmişə sadiq qalmış, çətinliklərə, təzyiqlərə

      baxmayaraq inandığı yoldan dönməyən dahi bir şəxsiyyət kimi özünü təsdiqləmişdir. Ədəbiyyatımızda, bəlkə də, dünya ədəbiyyatında onun kimi ikinci bir şəxsiyyət yoxdur ki, uzun illər öncə yazdığı əsərlərə

      dönə-dönə qayıtsın, məzmununda ciddi dəyişikliklər etsin. Bəlkə də, kimlərsə bunu cəsarətsizlik və

      lüzumsuz bir hal kimi qəbul edir. Amma məncə, bu, İsa Muğannanın yazdıqlarına və düşündüklərinə

      sədaqətli olmasından və səmimiliyindən irəli gəlir. Çünki qələminə və sözünə şübhə belə olmayan bir sənətkar öz əsərini yenidən işləyir, onu əlavələrlə zənginləşdirirsə, bu, bir də onun səmimi söz ustadı olduğundan xəbər verir.

      “Yanar ürək” əsərini yenidən işləyib “İdeal”, “Doğma və yad adamlar” əsərini “İsahəq, Musahəq”

      adlandırması, “Qəbiristan”ı, “GurÜn”ü, “Cəhənnəm”i yenidən əlavələrlə işləyib oxuculara təhvil verməsi səbr və əzm istəyir. Heç bir yazıçı bədii əsərinə qarşı bu qədər tələbkar deyil. Amma İsa Muğanna bunu ahıl yaşlarında da edib. Ömür-gün yoldaşı Firuzə xanım belə Muğannanın bu tələbkarlığına bəzən üsyan edib. Söhbətlərimizin birində ustad sənətkar dedi ki, “Gərək “Məşhər”i yenidən işləyim”. Bu zaman Firuzə xanım: “Ay İsa, bəsdir, sən Allah” – deyərək etirazını bildirdi. İsa müəllim isə öz mövqeyində

      qaldı və imkan tapan kimi işləyəcəyini dedi.

      Bu gün bu xatirələrinin nəşrini hazırlamaq biz nəsib oldu. Pafoslu səslənməsini istəmədiyim bir fikri bura yazmaq istərdim, ön söz yazıb-yazmamağım haqqında çox düşünürdüm. Sərhədsiz bir ideya və

      fikir sahibinin əsərləri haqqında nəsə yazmağın məsuliyyəti məni sıxırdı. Amma Ustadım qəbul etdiyim Muğannanın şərəfinə və əsərlərindən təsirlənərək yazdığım “OdƏrlər” romanımın ön sözünə yazdığı rəydəki son cümlə məni cürətləndirdi: Çünki bizim ikimizin taleyi var bu kitabda. Tale birliyi, əbədi yazıçılıq birliyi, gələcək həyat birliyi böyük, nadir xoşbəxtlikdir…

      Azərbaycan ədəbiyyatında çox böyük rezonans doğuran “İdeal” əsəri haqqında demək olar ki, ölkəmizin ən böyük alimləri öz tənqidi fikirlərini yazmışdır. İsa Hüseynovun birdən-birə İsa Muğanna olduğunu düşünən və yazanlar da az olmamışdır. Amma onun ta doğulandan Muğanna olub sivilizasiyanın yaradılışından xəbər verən Muğlardan olması nəsil-nəcabətinin keçdiyi həyat yolundan görünür. İsa Muğanna doğulduğu gündən İsa Əfəndi olmuşdur. Hər şeyi bilən ağa, üləma, sayğıdəyər, bilgiyə sahib anlamında işlənən “Əfəndi” kəlməsi İsa Muğanna doğulanda ona verilən ilk ad idi. İlahi bir səs bu adı İsa Muğannanın ata qohumu Hilal xalaya dedizdirib. Müəllif bunu özü belə qeyd edir: “Hilal xala sevinclə xeymədən eşiyə atılıb, deyib: – Gözün aydın, ay Omar ağa, İsa əfəndi gəldi!” İsa Əfəndi Muğannanın əmisi olub. Tarixi sirləri varisləri ilə gələn nəsillərə ötürən Muğlar, Muğannalar İsa Əfəndiyə “Nəslin Günəşi” deyərlərmişlər. Çünki o, SafAğ elminin bilicisi və bu elmi gənclərə

      çatdırmaqda görəvləndirilən bir şəxs idi. O dövr üçün “çox təhlükəli “İstoriya İslama” kitabı”nı yazmışdır. Yaradılışın sirlərini qəlbində daşıyan, amma bildiklərinin hamısını OdƏrlərə ötürə bilməyən bir SafAğ alimi idi. Çünki vaxtsız vəfat etmişdir. Bu şanlı və müqəddəs iş İsa Muğannanın çiyninə düşdü və o, bu şərəfli işi ləyaqətlə, yolundan dönmədən həyata keçirdi. Mehdi Hüseynə “Anadil ötəndə”

      oçerkinə görə “atamı daha yaxşı tanıyıram” – deyib öz gördüklərindən yazan İsa Muğanna ömrünün sonuna qədər gördükləri və eşitdiklərindən başqa heç nə yazmadı. Gördükləri onun həyatına biçilən yaşam, eşitdikləri isə Bağ Atanın ona babaları, ataları və işıq vasitəsi ilə dedikləridir. İsa Muğannanın yazdıqlarını anlamayan, dərk edə bilməyən şəxs gərək ki, onun 81 yaşında yazdığı “Həyatımdan səhifələr” oçerkini oxusun. O, bir OdƏr nəslinin şəcərəsini təhrifsiz şəkildə bu əsərində yazmış, o əsərləri niyə və necə qələmə aldığını pafossuz qeyd etmişdir. Bu oçerk İsa Muğannanın yaşadıqlarını və

      yazdıqlarını özündə əks etdirən bir tezisdir.

      İsa Muğanna möcüzəli bir şəxsiyyətdir. “Həyatımdan səhifələr”i oxuyanda bir hadisə məni dəhşətə

      2

      gətirdi. Çünki İsa Muğannanın və ömür-gün yoldaşı Firuzə xanımın valideynləri rəhmətə gedəndən sonra həm özünün altı bacı-qardaşı, həm də Füruzə xanımın altı bacı- qardaşını evləndirib köçürmək bu kişinin müqəddəs vəzifəsi olur. Onları evlənirib yola salandan sonra, yəni evləndikdən 20 il sonra həyatının sevinci – Sevinc adlı qızı dünyaya gəlib. Bu, doğrudan da bir möcüzədir. Bundan sonra isə “Yanar ürək”,

      “İdeal”, “Doğma və yad adamlar” “İsahəq, Musahəq” yazılır, cəmiyyət İsa Hüseynovu İsa Muğanna olaraq tanıyır. Bu o zaman olur ki, İsa Muğanna şəcərənin layiqli yaşamasını təmin edir. Seçilmiş

      olduğunu sübut edir. Bundan sonra isə gah silsilənin çağdaş nümayəndələrini Səmədi, gah da ən qədim nümayəndələrini – ƏsƏlməni (Süleyman peyğəmdəri), ƏsƏlEyi (İsa peyğəmbəri), BağhəmOdu (Məhəmməd peyğəmbəri), ÜnƏsimi (Nizami Gəncəvini), Nəsimini yazdı. Yazdı və qəbiristanlığa çevrilmiş beyinləri SafAğ işığı ilə işıqlandırmağa çalışdı. Amma bəzi qəbiristanlıqlar bunu dərk edə

      bilmədi. İsa Muğannanın ağlını itirdiyini söylədi və yazdı. Düzdür, İsa Muğannanın SafAğ elmi haqqında dedikləri bir insanın asanlıqla qəbul edə biləcəyi fikirlər deyildi. Bunun üçün gərək beynində SafAğ işığı olsun. Beynində bu işıq olanlar və ya bu işığı görmək istəyənlər onun yazdıqlaranı duya və ya anlaya bilərlər. Hüseyn Cavid heç də təsadüfən “Şeyx Sənan” əsərində Sənanın və Xumarın əl-ələ tutub uçduğunu yalnız ruhu pak olanların gördüyünü yazmamışdır. O pak ruhları – SafAğ işıqlarını yalnız saflaşmışlar görə bilərdi. Nəzərə alsaq ki, beyinlərimizin işığı sönüb, onda biz İsa Muğannanın 40 ilə

      yaxın bir zamanda SafAğ elmi haqqında yazdıqlarını necə başa düşə bilərik?

      “İdeal” romanındakı “Qapalı dünya”, “Eysar çarmıxda”, “Peyğəmbərin möhürü” kimi hissələri və

      ondan sonra bu ideyanı daha da dərinləşdirib “Cəhənnəm”, “Qəbiristanlıq”, “İsahəq, Musahəq”, “İlan dərəsi və ya peyğəmbərin taleyi”, “Qırx kisə qızıl” kimi əsərləri ağlı başında olan heç kim yaza bilməz.

      Çünki bu ağıl göylərlə əlaqəyə girə bilmirsə, ordan qidalana bilmirsə, onları düşünə və qələmə ala bilməz, eləcə də anlaya… İnsan göylərlə – Yaradanla əlaqəyə girməyi və onu eşitməyi bacardığı bir zaman ağlı –

      SafAğ işığı başındakı kəllə sümüyündən – ət parçasından uçub yaradanla əlaqəyə girdiyi zaman qeyri-iradi fikirlər söylər. İsa Muğanna ağlı başından çıxıb göyləri gəzən və eşidən bir OdƏrdir…

      * * *

      İsa Muğannanı tarixi keçmişimiz, insanın yaradılışı, mifik düşüncələr maraqlandırsa da, o, çağdaş

      cəmiyyətimizdə gedən proseslərə heç bir zaman biganə qalmamışdı. İki eynəyi üst-üstə geyərək, böyük bir lampa işığında oxuyub-yazmasına baxmayaraq milli taleyimizə təhlükə olan bütün məsələləri izləyir, öz analitik düşüncələrini istər müsahibələrində, istərsə son yazdığı povest və romanlarında ürək ağrısı ilə

      qələmə alırdı.

      Yaranışının tarixi və səbəbləri bilinməyən erməni-türk düşmənçiliyi mövzusunda hələ “Cəhənnəm”

      romanında