Qafqaz qaçaqları. Ali Kafkasyalı

“olmaz” cavabını aldım. Axırı bu Novruz bayramında daşı qəbrin üstünə qoymağı qərara aldıq. Daşı gətirdilər. Üzərinə heç kimin başa düşmədiyi ərəb dilində: “1338 hâzâ merkad əl mərhum əl məğfur Məhəmməd İbni Bayram Şıxlı, Ğaferallahu nevvere bihim” yazmışdılar.

      Sonradan fərqinə vardım ki, məzar daşının tarixini də səhv yazıblar. Daşın üzərinə onun düzəldildiyi tarixi – 1338 yazmışdılar. Halbuki, ondan əvvəlki il, yəni atamın şəhid olduğu 1337-ci il yazılmalı idi. Qırmızı Ordu bizim bu bölgəni 1337-ci ildə – miladi təqvimlə 1921-ci ildə qılıncdan keçirərək Gürcüstana daxil olub. 1338-ci il isə miladi təqvimlə 1922-ci ilə düşür.

      Nə isə, daşı qəbrin üstünə qoyduq. Molla Quran oxudu, Şərif Şikəstə dua verdi. Şirniyyat, meyvə qurusu, halva paylayırdıq ki, milislər gəldi. Məni tutub buraya gətirdilər.

      – Keçmiş olsun. Allah Məmməd Babaya rəhmət eləsin. Onlar olmasaydı, elin-obanın namusu, şərəfi yerlə yeksan olacaqdı. Allah onun qalan ömrünü sənə bağışlasın!..

* * *

      İçəri salındıqdan bəri Həzrət ilə ayaqüstə üz-üzə söhbət eləyən Aloy Hacı özündən ixtiyarsız qazamat dedikləri bu qəribə məkanın hər tərəfinə göz gəzdirdi. Arxasındakı divarın dibində bir adamın büzüşüb oturduğunu gördü. İçəri salınanda gözləri damın alaqaranlığına alışmadığına görə onu görə bilməmişdi. İndi görə bildi.

      – Bu adam kimdir?

      – Qubalıdır. Neçə gündür buraya salıblar. Danışmaq istəmir.

      – ÇeKanın adamı, çekist olmaz ki? – Yox, canım. O qədər işgəncə veriblər ki, bu yazıqda hal qalmayıb. Hər yanı yara yeridir. O da indi bizi ÇeKanın adamı hesab eləyir. Bayırdan səs gəldi. Qıfıla açar salındı. Dəmir qapı açıldı, bu qapıdan adamın başını əymədən içəri girməsi mümkün deyildi. Ayı görkəmli bir milis çəmkirdi:

      – A qubalı köpəkoğlu! Bura gəl görüm! “Qubalı” dedikləri adam özünü tarazlamaq istəsə də, yerindən qalxa bilmədi. Vəziyyəti çox ağır idi. Ona qalxması üçün Həzrət yardım elədi. Birtəhər damdan çıxartdılar. Qapı gurultu ilə örtüldü və arxadan kilidləndi. Dustaq damında onların ikisi qalmışdı. İçəri o qədər də aydınlıq deyildi. Bayaq qapı sona qədər açılanda günəş batmış olsa da, damın içi işıqlanmış, divarı-daşı, döşəməsi-tavanı aydın görünmüşdü. Qapı ilə üzbəüz divardakı şüşəsiz, çərçivəsiz pəncərənin içəridəki ağır və üfunətli qoxunu təmizləməyə gücü çatmırdı. Pəncərə boşluğu mişar dişləri kimi girintili-çıxıntılı köhnə təkər əyrisindən düzəldilmiş iki dəmirlə üçə bölünmüşdü. Qoca nəzarətçi əlində tüfəng qapının ağzındakı daşın üstündə oturub keşik çəkirdi. Arxa tərəfdə qalan pəncərədən kimsənin çıxa biləcəyini ağıllarına gətirmədiklərinə görə keşikçi kişi təkcə qapını gözləyirdi. Aloy Hacı tələyə düşüb qəfəsə salınan qurd kimi dustaq damının dörd tərəfini dolanıb götür-qoy edirdi. Bir gecəlik ömürlərinin qaldığını, sabah ölümlə üz-üzə, burun-buruna duracaqlarını yaxşı bilirdi. Ən yaxşı ehtimal bu idi ki, gedər-gələməzə – Sibirdəki əmək düşərgələrindən birinə göndərəcəkdilər. Dustaq damına salınandan bəri divarlarda yoxlamadığı kərpic, daş qalmamışdı. Aloy Hacının hərəkətlərinə göz qoyan Həzrət:

      – Xeyir ola, neyləmək istəyirsən? – soruşdu.

      – Eləyəcəyimiz iş bəllidir. İki şey var: ya oturub ölümü, sürgünü gözləyəcəyik…

      Həzrət həyəcanla:

      – Ya da? – soruşdu.

      – Qaçacağıq.

      – Necə qaçacağıq? Buradan qaçmaq mümkündürmü?

      – Bir tədbir töküb qaçmalıyıq. Ölməməliyik. Məsuliyyətini daşıdığımız ailələrimiz və xalqımız var. Mütləq qaçmalıyıq.

      Hava qaralmışdı. Damın içində göz-gözü görmürdü. Ay doğsa, azca işıq düşəcəkdi. Novruzun ilk günləri olduğuna görə bu gecə ay gecə saat iki radələrində doğacaq, tam boyunun dörddə birini göstərəcəkdi.

      Artıq qərar verilmişdi. İndi iş görmək lazım gəlirdi. Aloy Hacı pəncərəyə dırmaşanda ayağının ucunu dayamaq üçün iki kiçik kərpic parçasını divardan iki saata sökə bildi. Barmaqlarının dərisi soyulmuşdu. Söküb çıxartmağa uyğun olan başqa kərpic, daş tapa bilmirdi. Əllərində ucu sivri dəmir kimi bir şey olsaydı, divarı sökmək çox asan olardı. Aloy Hacının kibrit qutusunda bir neçə kibrit dənəsi qalmışdı. Həzrətdə isə neftlə yanan çaxmaq var idi.

      Aloy Hacı uzun müddət əlinin havasına, arabir kibrit yandırıb və ya çaxmağı çaxıb divar və pəncərə ilə əlləşdi. Pəncərəyə dırmanıb, oradan düşməyi məşq elədi. Həzrətin çiyninə çıxaraq başını pəncərə barmaqlıqlarının arasına saldı. Başı dəmir barmaqlıqların arasına sığırdı. İnsanın başı keçən yerdən gövdəsi də keçər deyərlər. Bədənləri keçəcək, ancaq mişar dişi kimi girintili-çıxıntılı dəmirlərin arasından paltarlı keçmələri mümkün deyildi.

      Həzrət qapını döydü. Gözətçinin səsi gəldi:

      – Nə var? Nə istəyirsən?

      – A kişi, ayaqyoluna getmək istəyirəm.

      – Ayaqyolunun içindəsən, məndən niyə ayaqyolu soruşursan!..

      – A kişi, nə deyirsən? Burada abdəsti pozmaq olarmı?

      – Niyə olmasın ki, sizdən əvvəlkilərin şeylərini görmürsənmi?

      Aloy Hacı dözülməsi mümkün olmayan pis qoxunun səbəbini indi başa düşdü. Gerçəkdən də damın içindəki iydən adamın başı düşürdü. Torpaq döşəməli dustaq damının qarşıdakı küncünün dibini it kimi eşib abdəstlərini başa çatdırandan sonra yenidən üstünü basdırmışdılar. Həzrətin məqsədi abdəst almaq deyildi, nəzarətçinin başını söhbətə qatıb Aloy Hacının pəncərədən çıxmasına şərait yaratmaq idi.

      O, nəzarətçi ilə bağıra-bağıra danışanda Aloy Hacı əynindəki paltarlarını çıxardıb, çılpaq vəziyyətdə mişar dişli dəmirlərin arasından çıxmaq üçün məşq etmişdi. Belinə qədər çıxa bilmiş, ancaq bədənini təzədən içəri salmaq çox çətin olmuşdu. Sinəsi və kürəyi sıyrıq-sıyrıq olmuşdu. Gövdəsi qan içində idi. İşin yaxşı tərəfi isə bu idi ki, Aloy Hacı buradan çıxa biləcəyinə inanmışdı. Artıq vaxtı gözləyəcəkdilər. Həzrətin gövdəsi Aloy Hacıya baxanda bir az iri idi. Aloy Hacı onu məşq etdirmədi. Düşündü ki, məşq zamanı yaralansa, gözü qorxacaq, sonradan çıxmağa ürək eləməyəcək. Çünki gövdəsi çox yaralanacaq və ona ağrı verəcəkdi.

      Nəzarətçinin asqırığı-öskürəyi kəsilmişdi. İkisi də qulağını qapıya söykəyib nəfəslərini içlərinə çəkib dəqiqələrcə bayırı dinlədilər. Yaxınlıqdakı söyüd ağaclarının budaqlarında yuva qurmuş qarğaların seyrək səsləri ilə yuvalarında yatan leyləklərin dimdiklərinin şaqqıltıları gəlirdi, bunların arasında nəzarətçinin hərdənbir xorultusu, fısıltısı eşidilirdi. Artıq gün bu gün, saat bu saat idi. Ölüm-qalım anı çatmışdı.

      Əyinlərindəki