МУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация. Ўқув қўлланма. Ибадулла Самандарович Байджанов

итектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди

      Қ. Ахмедов Урганч Давлат университетининг«Қурилиш» кафедраси мудири доцент, техника фанлари номзоди

      Байджанов Ибадулла Самандарович, Самандаров Махмуд Ибадуллаевич.

      «МУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация»

      Аннотация

      Бутун дунёда ҳозирги тарихий босқичда шаҳарлар минтақалар, мамлакатлар иқтисодий ривожланишида ва ҳаттоки глобал ривожланиш жараёнида роли сезиларли даражада ошиб бормоқда.

      Шу муносабат билан муаллифлар китобнинг сарлавҳасига «МУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация» нинг умумий жараёни тўғрисида бироз фикрлар эркинлигини берди. Китобни тайёрлашда муаллифлар 2015—2017 йиллар якунлари бўйича олинган асосий натижалар ва хулосаларни умумлаштирди, тизимлаштирди ва янгилади.

      Биринчи навбатда шаҳарларни тадқиқ қилишни давом эттирадиган бакалавриат ва магистр талабалари бўлишини кутмоқдамиз, аммо китоб кенгроқ ўқувчилар учун фойдали бўлишига умид қиламиз.

      Сўз боши

      Урбанизация бу нафақат шаҳарларнинг кескин кўтарилиши ва ривожланиши, шаҳар аҳолиси улушининг ошиши, балки шаҳарларнинг жамият хаётининг барча соҳаларидаги ўрни ва аҳамиятининг ошиши ҳамда шаҳар йўлининг устунлиги ҳисобланади.

      Шаҳар саноат ташкилий, иқтисодий, маъмурий, транспорт ва бошқа функцияларни бажарадиган (аммо қишлоқ хўжалиги эмас) йирик аҳоли пунктидир. География фанида аҳоли пунктларини ўрганишда шаклланган қоидаларга кўра, субъект уларнинг давлат, халқаро ҳатто оммавий шаҳар тизимларидаги майдони ёки уларнинг ички тузилмаларининг автоном ривожланаётган тизим сифатида шаклланиши деб ҳисобланган.

      Кўпгина олимлар, шу жумладан БМТнинг Молия ва жамоатчилик билан алоқалар департаментининг аҳоли бўйича мутахассислари, глобал иқтисодий тизимдаги йирик шаҳарларни миқдорий мезонларга қараб аниқлайдилар, шу жумладан: аҳоли 10 миллион ва ундан ортиқ ва ундан юқори; аҳоли зичлиги-камида 2 минг киши. км 2; битта транспорт тармоғи билан боғланган кўплаб қўшни шаҳар агломерацияларининг бирлашиши натижасида пайдо бўлган энг катта жойлашиш шаклидаги каби улкан фазовий тарозилар.

      Бундай шаҳарлар мегаполислар деб номланади. БМТ экспертлари томонидан «мегаполислар» деб номланган глобал иқтисодий тизим маконидаги етакчи агломерациялар сифатида йирик аҳоли пунктларини аниқлашга бундай миқдорий ёндашув билан 2012 йилда уларга 23 та энг йирик шаҳарлар бириктирилган: Токио – 37,2 миллион киши, Дехли – 22,7 миллион киши, Нью-Йорк – 20,4 миллион киши, Истанбул – 3 миллион киши ва бошқалар.

      Сўнгги пайтларда иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларда шаҳар аҳолисининг улуши аллақачон аҳолининг 75—80 фоизини ташкил қилмоқда ва бу кўрсатгич ўша даражада сақланиб қолмоқда, бу ривожланиётган мамлакатлар ҳақида гапириш мумкин эмас, чунки у ерда шаҳар аҳолисининг улуши анча паст.

      Бироқ ривожланаётган дунёнинг минтақалари бор, улар бир қатор сабабларга кўра Лотин Америкасининг кўплаб мамлакатларида бўлгани каби урбанизациянинг табиий даражаси анча юқори. Шу муносабат билан ривожланаётган мамлакатларда урбанизация жараёни жуда тез суръатларда давом этмоқда. Бу сўнгги йилларда шаҳар аҳолиси сонини кўпайишига олиб келади, бу эса аҳоли сонининг умумий ўсиш суръатларидан устундир.

      Аҳолининг қишлоқлардан катта шаҳарларга кўчиб ўтиши иқтисодий жиҳатдан орқада қолган давлатларга хос бўлиб, уларда қишлоқ аҳоли пунктларида ишсизлик кўлами улкан ва мамлакатда иложи борича шаҳар аҳоли пунктлари тармоғи жадал ривожланмоқда.

      Қандай иш топиш.

      Замонавий шароитда олимларнинг катта ва ўта йирик шаҳарларга бўлган эътиборининг тобора ортиб бориши тегишли жараёнларнинг жадал шаклланишининг табиий натижаси бўлди: жадал ривожланаётган урбанизация, шаҳар аҳолисининг тез ўсиши.

      1970—2012 йилларда шаҳарларда яшовчилар сони қарайиб 10 баробар кўпайди – 39,5 миллиондан 369,4 миллион кишига, шунингдек шаҳар аҳоли пунктлари сони ва ҳажмида ўсиш кузатилмоқда:

      1975—2012 йилларда 10 миллиондан ортиқ аҳолиси бўлган шаҳар ва шаҳар агломерациялари сони 7,7 баробар ошди, 5 дан 10 миллион кишига – 2,9 марта 1 миллиондан 5 миллион кишига қадар. – 2,7 марта 500 мингдан 1 миллион кишига – дунёнинг ривожланган минтақаларида шаҳар аҳолисининг умумий сонидаги улушининг сақланиб қолиши 2,3 баробар ниҳоят: 1950 йилда шаҳар аҳолиси 58, 4% га кам ривожланган минтақаларда эса 17,4% га 2012 йилда ривожланганларда 77,4% кам ривожланганларда 46,6% мутахассислар урбанизация жараёнларининг интенсивлиги энг кам даражада ўсишини тахмин қилганда ривожланган минтақалар бу ерда 2025 йилга келиб шаҳар аҳолисининг улуши 55,7 фоизга кўпаяди.

      Глобаллашув шароитида йирик шаҳарларнинг ишлаш муаммоларини Англия, Канада, Германия, Австралия, АҚШ ва бошқалар олимлари томонидан олиб борилган тадқиқотлар натижаларига кўра, бу учун мухим хусусиятлар тизимини шакллантириш мумкин. Глобал иқтисодиётдаги мегаполисларни аниқлаш, шу жумладан: иқтисодий фаолият хилма-хиллигини кенгайтириш: ривожланган инфратузилма – ишлаб чиқариш, транспорт, интеллектуал: молиявий, илмий, инновацион,