Józef Beck. Mariusz Wołos

na wychodźstwie politycy, ze wskazaniem na premiera gen. Władysława Sikorskiego, wicepremiera Stanisława Strońskiego i ministrów: Stanisława Kota, Jana Stańczyka czy Henryka Strasburgera. Po wojnie władze komunistyczne w Polsce zohydzały politykę i postać Becka, akcentując jego antysowietyzm i niedwuznacznie sugerując sympatie wobec faszyzmu, a nawet hitleryzmu. Była to zarazem determinanta dla kontrolowanej przez cenzurę historiografii^[1]. Może spośród wszystkich polityków II Rzeczypospolitej to właśnie on najlepiej uosabiał całe zło skutkujące upadkiem państwa, a jego postawa była dowodem na brak u elity obozu władzy politycznego rozsądku i partactwo w trudnej sztuce dyplomacji. W Polsce Ludowej można o nim było pisać albo źle, malując go w czarnych barwach, albo wcale. Bardziej wyważone głosy słychać było rzadko. Wychodziły one przede wszystkim od części środowisk emigracyjnych, w ostatnich dekadach istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej także w kraju^[2]. Czarna legenda w wypadku Becka okazała się jednak nadzwyczaj trwała i do dziś nie udało się jej odkłamać. Widać to chociażby na przykładzie cieszących się sporą popularnością prac pisanych przez publicystów, najczęściej z pominięciem osiągnięć historiografii, za to chętnie posługujących się tak zwaną historią alternatywną lub kontrfaktyczną^[3]. Z założenia nie wdawaliśmy się w polemiki z autorami takich prac, podobnie zresztą jak i dalekich od naukowości, a wcale licznych paszkwili na temat Becka, które traktowaliśmy zgodnie z zasadą per non est. Krytyczny osąd prowadzonej przez bohatera książki polityki oraz jego postaci dominował i wciąż dominuje w dziejopisarstwie, a także publicystyce wielu innych państw^[4]. W większości współczesnych polskich podręczników szkolnych obraz ministra spraw zagranicznych z lat 1932–1939 jest niekorzystny^[5].

      Zamiarem autorów nie było bynajmniej napisanie książki będącej z założenia przeciwwagą dla tej czarnej legendy, a co za tym idzie – tworzenie jej białej wersji. Poprzez analizę źródeł i formułowanie syntetycznych konkluzji chcieliśmy ukazać całokształt aktywności Becka, kierując się obowiązującą badaczy przeszłości łacińską sentencją sine ira et studio (bez gniewu i upodobania) i nie zapominając o ciążącej na historykach powinności dążenia do bezstronności w opisie oraz interpretowaniu wydarzeń z przeszłości. Uwagi te pozostają szczególnie istotne dla biografistyki, w której pokusy tak hagiografii, jak i paszkwilanctwa są może bardziej widoczne niż w innych rodzajach prac historycznych. Wierzymy, że takie podejście pozwoli czytelnikom na indywidualne wnioski oraz samodzielną interpretację i ocenę postępowania Becka w konkretnych okolicznościach, a może nawet przewartościowanie dotychczas posiadanych opinii na jego temat.

      Podkreślić należy, że oceny Becka były i są nadal formułowane głównie z punktu widzenia prowadzonej przez niego polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej, zwłaszcza w latach 1938–1939. Trudno się temu dziwić. Był to okres najistotniejszy, bo bezpośrednio poprzedzający wybuch największego konfliktu zbrojnego w dziejach świata i wiążący się z ciężarem odpowiedzialności za podejmowane decyzje. Bardzo rzadko albo zgoła wcale nie bierze się pod uwagę przy ocenie tej postaci całokształtu jej życiowej drogi. W gruncie rzeczy jest ona zresztą wciąż stosunkowo słabo znana. Autorzy książki niejednokrotnie mieli problem z ustaleniem faktów ze względu na brak lub niekompletność źródeł. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza okresu poprzedzającego objęcie szefostwa polskiej dyplomacji w listopadzie 1932 roku.

      Celem, jaki postawiliśmy przed sobą, było możliwie pełne zaprezentowanie biografii Becka oraz dziejów polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej. Tych dwóch kwestii nie da się bowiem oddzielić. W wielu miejscach książka ma charakter kontekstowy. Niejednokrotnie aktywność bohatera pracy została ukazana na szerokim tle wydarzeń, w których uczestniczył lub też – à rebours – przedstawienie tych wydarzeń było niezbędne dla zrozumienia decyzji i działań przez niego podejmowanych. W latach 1935–1939, czyli od śmierci Piłsudskiego do klęski wrześniowej, Beck był głównym architektem i kreatorem polskiej polityki zagranicznej. Już w pierwszych latach dwudziestolecia międzywojennego uczestniczył w ważnych wydarzeniach wojskowych, politycznych i dyplomatycznych, których naszkicowanie było konieczne do wprowadzenia czytelnika w meandry dziejów. Nie chcieliśmy jednak, aby tytułowa postać książki zniknęła w powodzi opisywanych faktów, wydarzeń i historycznych procesów. Zachowanie rozsądnych proporcji między tłem a biografią Becka stanowiło dla autorów nie lada wyzwanie. Czy udało się mu podołać, oceni czytelnik.

      Nie będzie przesadą stwierdzenie, że każdy z autorów książki zajmował się badaniem różnych aspektów życia i polityki Józefa Becka od ponad dwudziestu lat^[6]. Decyzję o napisaniu tej pracy podjęliśmy dawno, od samego początku nie odstępując od zamiaru pokazania całego życiorysu tytułowej postaci. Akcent kładziemy jednak na działalność dyplomatyczną Becka, zwłaszcza na okres pracy na stanowisku wiceszefa, a później szefa resortu spraw zagranicznych w latach 1930–1939. Nie jest to równoznaczne ze zdawkowym potraktowaniem innych obszarów jego aktywności czy okresów życia, w tym edukacji, służby wojskowej w Legionach Polskich, armii austro-węgierskiej, III Korpusie Polskim na Ukrainie i wreszcie Wojsku Polskim w latach 1914–1930. Podobnie jak Piłsudski Beck jako polityk nie przestał czuć się żołnierzem. Sporo miejsca poświęcamy internowaniu bohatera książki w Rumunii podczas drugiej wojny światowej.

      Ramy chronologiczne zakreślone w tytule monografii zasadniczo pokrywają się z datami życia Józefa Becka (1894–1944). W obu wypadkach zostały one jednak świadomie przekroczone. W odniesieniu do daty początkowej w celu przedstawienia przodków bohatera, wobec daty końcowej zaś – aby zakończyć narrację opisem uroczystego pogrzebu na warszawskich Powązkach po sprowadzeniu prochów Becka z Rumunii do Polski w maju 1991 roku.

      Stan badań dotyczących życia i działalności Becka jest zróżnicowany. Więcej napisano na temat prowadzonej przez niego polityki zagranicznej, mniej o młodości, edukacji, służbie wojskowej i drodze do wysokich stanowisk w polityce, a zatem o czasach poprzedzających objęcie sterów polskiej dyplomacji w listopadzie 1932 roku. Nieźle są natomiast przedstawione okoliczności internowania i pobyt Becka w Rumunii w ostatnich latach życia.

      Spośród poświęconych mu opracowań wymienić trzeba wydaną w 1985 roku w dużym nakładzie pięćdziesięciu tysięcy egzemplarzy książkę prozaika o historycznym zacięciu Olgierda Terleckiego Pułkownik Beck^[7]. Jest to praca o charakterze publicystycznym, aspirująca jednak do rangi rozprawy popularnonaukowej. Autor utrwalił i zarazem rozpowszechnił w niej stereotyp postrzegania Becka jako grabarza II Rzeczypospolitej, nie unikając przy tym szeregu błędów faktograficznych, warsztatowych, interpretacyjnych, a także aprioryzmu. Nie odszedł od stale promowanej przez historiografię Polski Ludowej tezy o „błędzie”, jakim rzekomo miało być odrzucenie sowieckich propozycji udzielenia pomocy II Rzeczypospolitej w obliczu zagrożenia ze strony III Rzeszy. W wielu miejscach zamiast do źródeł odwoływał się do własnych przypuszczeń lub powielał informacje zawarte w przedwojennej publikacji Konrada Wrzosa^[8]. Książka Terleckiego pozostaje świadectwem czasów, w jakich powstała^[9].

      Solidne i źródłowe badania poświęcone fragmentom lub co najmniej wybranym aspektom biografii Józefa Becka do 1932 roku prowadzili badacze polscy przebywający na emigracji, m.in. Anna Maria Cienciała, Janusz Cisek, Wacław Jędrzejewicz, Piotr Wandycz. Napisanie biografii bohatera tej książki planował prawnik i dyplomata Jan Weinstein, ale zamiaru swojego nie zrealizował, choć zebrał pokaźną liczbę dokumentów zachowanych w jego spuściźnie w Archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce. Niepublikowany, obszerny szkic o Becku przygotował natomiast znany piłsudczykowski historyk i publicysta Władysław Pobóg-Malinowski (również przechowywany w nowojorskim Instytucie Józefa Piłsudskiego). Pomimo pewnej wartości poznawczej dominuje w nim afirmatywny i bezkrytyczny stosunek do tytułowego bohatera.

      W Polsce badania na temat życiorysu Becka do czasu objęcia sterów polskiej dyplomacji, nie licząc wyjątków, podjęto na dobrą sprawę dopiero po zmianach politycznych przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych minionego wieku, aczkolwiek nie zawsze towarzyszyła im szeroka kwerenda źródeł archiwalnych. Na uwagę zasługuje