Nowa swoboda?. Cordula Ratajczakowa

eksistuje, tež naš grafiti je tam hišće widźeć: »Frieden wird zum Problem, wenn er als Diktat erscheint.« Ale chcychmy krok dale, do zjawnosće, dowolnosć pak njejsmy dóstali.

      Po maturje běch połdra lěta we wójsku. Tam spóznach, zo w NDR žadyn přichod njezměju. Njemějach žane studijne městno a ničo na mnje nječakaše. Smy ze skupinu dale hudźili a runje w tym času je Madźarska swoje hranicy wotewrěła. A to bě za nas wěste znamjo: Hdyž chcemy z hudźbu dale hić, w tutym kraju nimamy žanu šansu. Potajkim bě za nas jasne: My chcemy won. Tuta ćěkańca bě najwažniši krok w mojim žiwjenju. To hač do dźensnišeho njewobžaruju. To bě móc młodosće. Zo nimaš žadyn strach, ani swojej maćeri božemje prajić, njewědźo, hač ju scyła zaso widźiš. Dyrbjach so škitać. Wšako by mać prajiła: »Wostań!« A bych wostał. Moja žedźba do swěta hić pak bě tehdy wjetša hač starosće wo mać. Jenož z dźědom běch tehdy hišće raz w hribach – ćichi to ritual njewuprajeneho rozžohnowanja.

      Naša wowka wědźeše čas žiwjenja konkretny dźeń, hdy sym wotešoł – ja nic. Sym dźensa hišće dźakowny, zo mějachmy zmužitosć, telko rizikow na so wzać a so na puć nastajić. Běch 20 lět stary, bě w septembrje 1989. Madźarska bě wrota wotewrěła a přećeljo z Budyšina njeběchu so hižo wottam nawróćili. Nadobo rěkaše, zo Madźarska žane wiza wjac njewudawa a zo je kraj tuž za nas zawrjeny. A hdyž na to słyšachmy, zo chcedźa tež Češa hranicu zawrěć, bě to za nas znamjo: Dyrbimy nětko preč! Běchmy tehdy třo přećeljo z Budyskeje skupiny. Nan přećela bě Słowak, znaješe słowaksku wjes blisko madźarskeje mjezy, a tam je nas młodych muži dowjezł. Na kóncu wsy bě polo kukuricy a za nim hranica. »Lubi ludźo, čińće, sće młodźi ... to je waš cil«, je nam słowakski nan při rozžohnowanju rjekł.

      Bě popołdnju a hišće swětło, wočaknychmy tuž nóc w rjanym wyso­kim majsu. Awta nimo jězdźachu, a přeco sej myslachmy, zo je to namjezny škit. Humor bě nam we wulkej napjatosći pomocliwy njewidźomny štwórty přećel. Započachmy sej wurěče wumysleć, za pad, bychu-li nas lepili: »Smy dźěłarnička młodych historikarjow. Chcychmy sej cyrkej wobhladać, smy pak so zabłudźili« – tajki kał. Hdyž bě skónčnje ćma, započa so poprawna odyseja: z kukuricnišća won a horu dele. Přećel měješe póduše z metala, kotrež haru činjachu. Bojachmy so, zo to něchtó słyši. »Změrom! Dyrbiš hić kaž baćon!«, jemu prajichmoj. »Takle?«, wón namaj pokaza. Ale to bě wězo zaso přepomału a njelepje. Tak je sej črije zuł a chwatachmy spěšnje přez łuku do kerčiny. Na kóncu kerkow bě něšto swětłe widźeć – zaklate, woda abo někajka rěka. Hinak hač běchmy sej myslili, wustaji so pozdatna rěka jako asfaltowa dróha, znamjo za móžnych policistow. Tuž spěšnje přez puć a zaso do ćmy – do mokroty, kaž zwěsćichmy. Ně, to njebě łuža, to běše bahno. Hač k brjuchej stejachmy we wodźe. Sćina a kački wokoło nas. Sem znajmjeńša žana policija njepřińdźe, sej prajachmy. Nochcychmy pak tež w bahnje zahinyć. Najmjeńši prědku, najćeši zady, ja srjedźa, tak so doprědka bětlowachmy. Nalada drje bě dobra – smjertny strach přiwšěm bě, steješe dźě nam woda woprawdźe hač k šiji. Hodźina traješe wěčnje, skónčnje pak bě tež bahno zmištrowane.

      Mokre draby wostajichmy tam ležo a w suchich běžachmy do přichodneho lěsa. Tam běchu jelenje a dźiwje swinje, a my měšćanscy hól­cy so zabłudźichmy. Dokal nětko dyrbjachmy? Do zapada, to bě jasne. Ale hdźe je zapad? Třo měšćenjo wosrjedź lěsa, a kóždy měješe swoju teoriju wo tym, hdźe słónco schadźa – we wuchodźe abo w zapadźe? Nóc přinjese najprjedy měr – jedyn k druhemu přituleny spachmy kaž małe pintlaški. A rano so rozsudźichmy do toho směra hić, hdźež bě lěs najrědši. Njetraješe dołho, a jedyn z nas zakopoli so wo kamjeń. Wupadaše kaž měznik, wěsći pak sej njeběchmy. Stupachmy z lěsa won na pastwu. Nětko rěkaše: běžeć – so lehnyć, běžeć – so lehnyć. Dalšu wyšinu takle docpěwši wuhladachmy wjes. Je to hižo Madźarska abo hišće Słowakska? Wjes měješe wodočisćernju, ta měješe płót a płót wrota, na kotrychž bě znamješko. Wulosowachmy tuž přez »šnik-šnak-šnuk«, štó tam póńdźe a pohlada, w kotrej rěči je napisane a na kotrej stronje hranicy potajkim smy. Mjeztym zo přećel a ja kaž šakalej w trawje ležo łakachmoj, sej tón, kotryž bě přěhrał, napis přečita ... a nadobo zaskakowaše kaž błudny – za naju jasne to znamjo: Smy w Madźarskej! A Madźarska bě za nas zapad.

      Bě njedźela a běchu kemše, a my třo Budyšenjo chwatachmy k fararjej, kiž nas do přichodneho města Miskolca dowjeze. Tam najprjedy prawje snědachmy, a z ćahom jědźechmy dale do Budapesta. Wot tohole wokomika bě za nas wšitko legalne a strach přewinjeny. W Budapesće so ani wjace na wulkopósłanstwje ZRN njepřizjewichmy, ale jědźechmy z ćahom dale na směr awstriska mjeza, do Győra. A potom z poslednim ćahom do Soprona. Zhromadnje z někotrymi ludźimi z NDR so jej skónčnje pěši po dróze bližachmy. Z kerčiny při dróze skočištaj dwaj uniformowanaj z mašinskej třělbu: »Stop – dokumenty, pasporty!« W tym wokomiku so mjez sobu němje rozžohnowachmy. Bojachmy so, zo budźemy zajeći. Stražnikaj sej naše NDRske wupokazy dołho wobhladowaštaj, a naraz so jedyn z njeju wopraša: »Österreich?« My jenož nygachmy. A z ruku na hranicu pokazujo nam rjekny: »Da – alles Gute!« Kaž třo musketěrojo dźěchmy porno sebi dale. A dokelž njejsmy žanu namjeznu liniju namakali, smy ju symbolisce překročili a do zapada skočili.

      Zběrne lěhwa najprjedy w Awstriskej, na to w Zapadnej Němskej – w Münsteru, w Sindelfingenje a w Stuttgarće – běchu dalše zhromadne stacije. Tam samo dožiwichmy, zo je nowina Bild wulki artikl wo alternatiwnej hudźbnej scenje w NDR wozjewiła, a naše mjeno Die Gesandten bě tež pódla. Bě tež myslička, dale hromadźe hudźić, kóždy z nas pak měješe hižo swójske plany. Jako so skónčnje dale do Londona měrjach, so zwiski mjez nami přetorhnychu. Njejsmy so ženje wjace widźeli.

      Dźensa hišće čerpam z nazhonjenjow ćěkańcy, na přikład při tym, ćeže wudźeržeć. Štož wočakowanja na zapad nastupa, dyrbju najprjedy prajić: Po tym zo smy w septembrje ćeknyli, njeje hižo dołho trało, zo je murja padnyła a starši před nami stejachu – zjednoćenje. Sym chětře pytnył: zapadna Němska, to njeje mój swět. To njeje ničo, hdźež so derje čuju, nic to, za čimž sym so žedźił. Hdyž přińdźeš jako Serb z Łužicy do Badensko-Württembergskeje, je to wěsty kulturny šok. To njeje městno, hdźež chceš wostać, žadyn »place to be«. Tuž bě moja žedźba dale London, a je so spjelniła. Sym tam dźěło namakał, sym so wo zbrašeneho starał a dale hudźił. Jeli něšto woprawdźe chceš, potom to tež móžeš – dyrbiš jenož chcyć a prěni krok činić, potom so durje wočinja. Snano bě to tehdy jednorišo, ludźo běchu wotewrjeni, słyšo, zo přińdu z NDR. Wšelakorosć a tež wćipnosć na so bě tehdy hišće wjetša. Sy tež w zapadnej Europje spěšnišo do rozmołwy přišoł. We wuchodźe je to hinak, a to ma tež z mentalitu činić.

      Što bych młodej generaciji sobu dał? Dźowce sym po jeje maturje runje tute impulsy dał. Sym ju pozbudźał tež w dalinje studować, hnězdo wopušćić a so w swěće pohibować. Tež hdyž su to pryzle, to je wšojedne. Jenož z pryzlow móže něšto nastać. Móžnosće su dźensa wulke – work and travel, studij a praktikum we wukraju, to za mój čas hišće tak njebě. Europa je so tehdy znowa wuwiwała.

      Nětko pohibuje so Europa do prawicarskeho směra, nowe mentality su so na politiskim polu wuwiwali, Brexit je wuskutk toho. Hdźež to skutkuje, tam njeprawda hižo lěta dołho knježi. Tež štož zjednoćenje Němskeje nastupa, tam hišće telko wěcow njeje prawje wujasnjenych. Na přikład je moja dźowka w šuli dźěło wo tehdyšich počinanjach rukowaćelnje pisać chcyła. Poprawom by to doktorske dźěło było. Ale kóždy, kiž so na to zwaži, dóstanje skerje problemy dyšli přistup k dokumentam.

      Ludźo sej spomjatkuja, zo je so we wuchodźe njeprawda stała. A nazhonjena njeprawda sej puć namaka. Hač je to přeco prawy puć, to je druhe prašenje. Nětko medije ze zapada chcedźa, zo je Sakska bruna a Budyšin je bruny