Gaan Suid-Afrika oukei wees?. Jan-Jan Joubert

wat enige owerheid se dood sal beteken. As die ANC nie die durf of die ruggraat het om regulasies toe te pas soos van ’n regering vereis word nie – ook al is dit ongewild – sal hulle voortgaan om nie die mas op te kom as ’n regering nie.

      Dit was nie altyd so nie. In sy memoires, Dispatches from the War Room, skryf die Amerikaanse politiekeveldtog-ghoeroe Stan Greenberg ’n fassinerende hoofstuk oor hoe hy die ANC-verkiesingsveldtog in 1994 bestuur het. Dit was ’n verkiesing met baie gebreke oral in die land, waarop ons nie nou gaan ingaan nie. Toe die uitslae begin deurkom, was die nuus uit veral die KwaZulu-Natalse platteland noord van die Tugelarivier redelik vreemd. Baie stembusse van daar het presies 2 000 stemme vir die Inkatha-Vryheidsparty bevat, en bykans niks vir enigiemand anders nie. Daar was in daardie tyd – toe die land ’n politieke drukkoker was met spanning op ’n mespunt – ’n sterk groepering met ’n waarskynlike meerderheid in die ANC se nasionale leierskap, en bepaald die party se KwaZulu-Natalse leierskap, wat nie die uitslag van die verkiesing in die provinsie wou aanvaar nie. As daardie groepering die oorhand in die ANC gekry het, sou ’n bloedbad sekerlik gevolg het. Tydens ’n krisisvergadering by die ANC-hoofkwartier in Johannesburg het die spanning hoog geloop, met al hoe meer leiers wat gemeen het optrede teen Inkatha is die enigste oplossing (die ANC en Inkatha was destyds betrokke in ’n laevlak-burgeroorlog met duisende slagoffers). Toe maak die ANC-president, Nelson Mandela, die hele kamer stil en gee dié opdrag: “Beveel die kamerade om alle mediakonferensies te kanselleer. Ons sal niks doen om hierdie verkiesing se uitslag te ondergrawe nie. Die ANC sal nie sê hierdie verkiesing was nie vry en regverdig nie. Berei ons mense in Natal daarop voor om te verloor.”

      Dit is leierskap – die deurdruk van ’n ongewilde besluit om die regte redes. En dit is die soort leierskap wat nie meer juis in die ANC geopenbaar word nie.

      Die kernprobleem vir die ANC in regering is inderdaad dat die party nie bereid is om ongewilde maar nodige besluite deur te voer nie. En die rede daarvoor is taamlik eksistensieel – dit raak aan die kern van wat die ANC geword het. Dit is ’n slag in 2018 by ’n paneelbespreking in Bloemfontein treffend verwoord deur die redakteur van City Press, Mondli Makhanya. Hy het verduidelik dat die ANC nie meer ’n bevrydingsbeweging is nie, maar ’n wederkerige inkomstebron vir sy lede. Daar is ’n waterval-uitwerking (cascade effect) ter sprake, wat gepaardgaan met geldelike voordele uit staatsposte, munisipale poste en tenders vir mense wat andersins nie daartoe toegang sou hê nie, en dus juis om daardie rede by die ANC aansluit. Dit is dus meer van ’n wedersydse geldmaakskema as ’n politieke party, en hoe meer senior jy is, hoe meer geld kan jy kry. Makhanya het tereg bygevoeg dat dit nie alle ANC-lede geld nie, maar dit geld gewis te veel ANC-lede.

      ’n Ander netjiese verduideliking vir hierdie fenomeen kom reg uit die perd se bek. Die woordvoerder van die ANC in die Vrystaat, Thabo Meeko, het op 15 Julie 2019 aan die einste City Press gesê: “Mense jaag eiebelang na, want hulle wil tot elke prys ’n betrekking hê, en hulle wil verkieslik (deur die ANC) ontplooi word, en hulle wil tenders hê. Maar ons kan nooit toelaat of saamstem dat die ANC verdeel word omdat individue ontevrede is met die uitslae van demokratiese ANC-prosesse nie.” Die enigste fout wat ek sien in Meeko se stelling is die gebruik van die woord “maar”. Dit moes “en” gewees het!

      Die verduidelikings deur Makhanya en Meeko stem ooreen met bevindings oor voortslepende politieke geweld en sluipmoorde in spesifiek KwaZulu-Natal. Die bevindings van byna elke ondersoek daarna toon dit spruit uit interne ANC-konflikte oor betalende poste, hetsy as amptenare of stadsraadslede, of anders oor die verkryging van taxi-roetes en tenders. Gestroop van vernis beteken dit ANC-lede het in die gewoonte verval om mekaar vir poste, tenders en taxi-roetes te vermoor. Daar is geen aanduiding of bewys dat dit gebeur in enige ander Suid-Afrikaanse politieke party nie. As die eerste stap vir die ANC om homself te red is dat hy bereid moet wees om ongewilde politieke besluite deur te voer, is die tweede en verwante stap dat hy bereid moet wees om die vrot appels, en spesifiek die misdadige elemente, in sy midde vas te vat, uit te werp, aan te kla en toe te laat dat hulle sonder vrees of vooroordeel in ’n hof verhoor word.

      Die derde stap vir die ANC om homself te red, is ’n logiese uitvloeisel van die twee stappe waarna ons reeds gekyk het, maar polities moeilik. Dit is naamlik ’n herroeping van die besluit van die ANC se nasionale kongres in 1997 in Mahikeng om kaderontplooiing as partybeleid te aanvaar. Dit beteken die ANC is moontlik die enigste regerende party in ’n moderne demokrasie met die amptelike beleid om sy eie ondersteuners en lede te bevoordeel by die vul van regeringsposte. Dit is uiteraard ’n resep vir ’n ramp. Soveel van die wanfunksionering van regering op nasionale, provinsiale en plaaslike vlak is die regstreekse gevolg daarvan dat mense op grond van persoonlike en politieke verbintenisse eerder as kwalifikasies en bewese vaardigheid in amptenaarsposte aangestel word. Dit is logies en noodwendig dat enigeen wat op grond van politieke lojaliteit eerder as vermoë tot dienslewering in ’n pos aangestel word, politieke lojaliteit bo dienslewering sal bly stel, want dit is die amptenaar se mededingende voordeel. As die ANC nie kaderontplooiing laat vaar nie, sal hy aanhou misluk as regering. As die beste persoon nie in elke pos aangestel word nie, sal die beste dienslewering nie kan plaasvind nie.

      ’n Vierde aspek waarop die ANC gerus kan fokus, is om die land se belange eerste te stel wanneer dit bots met die wense van sy alliansievennoot Cosatu. Uiteraard speel baie Cosatu-vakbonde ’n belangrike rol om uitbuiting van sy lede te keer. Die vakverbond is ook ’n broodnodige en beginselvaste ondersteuner van vroueregte, en staan, soos die ANC se ander alliansievennoot, die SAKP, dikwels rotsvas in die uitwys en veroordeling van staatskorrupsie. Boonop is Cosatu, nogmaals soos die SAKP, ’n deurlopende teenstander van rassisme, rasse-opsweping en onderskeid op grond van ras. Cosatu speel dus op baie gebiede ’n leiersrol.

      Maar soms gebeur dit dat Cosatu se lidvakbonde wreed en onmenslik optree teenoor die land se kwesbaarste inwoners tydens stakings. Dit geld veral twee vakbonde, die Suid-Afrikaanse Demokratiese Onderwysersunie (Sadou) en die National Education, Health and Allied Workers’ Union (Nehawu). As die ANC sy morele aansien wil terugwen, sal hy moet sorg dat hy spesifiek die belange van kinders in skole en siekes in hospitale, klinieke en tuisversorging stel bo die salarisse en lone van hierdie vakbondlede.

      Ons gaan die rol van vakbonde in meer besonderhede bekyk in die hoofstuk oor die minimum loon, maar kortliks is Sadou, met sy sowat 250 000 lede, sekerlik een van die belangrikste redes waarom die deel van die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel waarvoor sy lede verantwoordelik is, so gereeld die swakste uitslae ter wêreld oplewer wanneer die vaardigheids- en kennisvlakke van leerders moet meeding met ander lande s’n. Sadou self blameer die swak uitslae daarop dat hul lede in die armste en mees ontwrigte gemeenskappe werk, dat die leerders met erge maatskaplike euwels tuis en in die gemeenskap te kampe het, dat baie skole waar Sadou-lede werk onveilig en verwaarloos is en dat die provinsiale en nasionale onderwysdepartemente se verskaffing van byvoorbeeld onderwyshulpmiddels dikwels onvoldoende is.

      Al daardie Sadou-besware is in die kol, maar dit is aspekte wat buite Sadou se beheer is. Enigeen word tog seker beoordeel aan die hand van hoe uitdagings hanteer word wat binne jou beheer is – daardie dinge wat jy kan verander omdat dit deur jou eie gedrag bepaal word. As ’n mens aanvaar dat elke onderwysstelsel ter wêreld op ’n etiese, dissiplinêre en onderrigvlak die belange van die kind eerste en sentraal stel, is dit wat te veel Sadou-lede betref, moeilik om te glo dat hulle snags rustig kan slaap. Natuurlik is baie Sadou-lede wonderlike, vaardige en liefdevolle onderwysers wat in dikwels moeilike omstandighede hoop en lig bring, en leerders help om ten spyte van aaklige omstandighede hul volle potensiaal te bereik en ’n beter lewe te bou. Maar in te veel skole met Sadou-onderwysers is daar heeltemal te min onderrigtyd. In van die land se armste gebiede, soos Sekhukhuneland in Limpopo, het ek as onderwysjoernalis te gereeld gesien dat leerders teen tienuur soggens al huis toe gaan. Die jaarlikse Suid-Afrikaanse skoolmoniteringsverslag, wat vroeg in 2019 in die parlement bekend gestel is, het onthul dat die gemiddelde daaglikse afwesigheidskoers van Suid-Afrikaanse onderwysers sowat 10% is – en my praktiese ervaring is dat daardie syfer hoër is in die meeste Sadou-beheerde skole as in die meeste skole waar onderwysers aan die ander onderwysvakbonde soos Naposa en die SAOU behoort. So ’n hoë wegblykoers is tot regstreekse nadeel van die leerders wat aan hierdie afwesige onderwysers toevertrou is.

      Die minister van basiese onderwys, Angie Motshekga, is ’n sterk voorstander daarvan dat onderwys