.

>

      Pan niewart sługi

      „I wziął tylko pięćdziesiąt1”. „Wieleż miał wziąść?” „Trzysta.

      Tak to z dobrego pana zły sługa korzysta”.

      „A za cóż te pięćdziesiąt?” „Psa trącił”. „Cóż z tego?”

      „Ale psa–faworyta jegomościnego”.

      „Prawda, wielki kryminał2, ale i plag3 wiele”.

      „To łaska, że pięćdziesiąt”. „I nieprzyjaciele

      Taką łaskę wyświadczą”. „On najlepszy z panów,

      On sto plag nigdy nie dał”. „Mów lepiej z tyranów,

      Co dom czynią katownią, a na płacz nieczuli,

      Z wnętrzności się człowieczych ku sługom wyzuli.

      Ten, co gdy był sam sługą, dobre miewał pany,

      Porzuciwszy niedawno podłe pasamany4,

      Co się niegdyś pokornie nazywał Maciejem,

      Dziś jest jaśnie wielmożnym mości dobrodziejem.

      Zza karety, gdzie stawał5, przesiadł się w karetę,

      W mundur6 barwę7 zamienił, a nader obfite

      Mając zacności swojej próby8 oczewiste,

      I herb znalazł, i przodków, i panegirystę.

      Niech ziółko w krzaczek idzie, choćby w dąb urosło;

      Wolno igrać Fortunie, jej to jest rzemiosło;

      Cudotworna, na krzesła przerabia warsztaty9”.

      „Maciej chłop”. „I cóż z tego? ale że bogaty,

      Maciej szlachcic”. „Niech będzie, ja nie chcę kaduka10”.

      „Ale Maciej łakomy i złych zysków szuka;

      Nie pracą, lecz podejściem majętność pomnożył,

      Ale nie kładł, gdzie trzeba, wziął, gdzie nie położył,

      Ale Maciej niewdzięczny tym, u których służył,

      Ale Maciej bogactwa na złe tylko użył,

      Ale Maciej nieludzki – to satyra karze.

      Nie dba ona, kto w jakiej zostaje maszkarze11,

      Odrzuca czczą wielmożność, a gdy z chłostą czeka,

      Nie szlachcica, nie chłopa ściga, lecz człowieka.

      Śpi jegomość w południe, choć pracy nie użył,

      Nie śpi Marcin, noc całą i oka nie zmrużył.

      Wolno panom i nadto, zbytek im nie wadzi,

      Choć mało, nie godzi się ubogiej czeladzi.

      Obudził się jegomość. Marcin, co czuł12 pilnie,

      Krząta się, chce, jak może, dogodzić usilnie,

      Nadaremne starania! Któż panom dogodzi?

      Jak legł, tak wstał niekontent jegomość dobrodziej,

      Wszystko mu nie do gustu; noc na kartach strawił,

      Wszystko źle; zgrał się wczoraj, klejnoty zastawił.

      Przyszedł kupiec z regestrem, termin przypomina,

      Trzeba oddać, a nie masz: sto plag dla Marcina!

      Płacze w kącie, więc krnąbrny po plagach się schował,

      Dali drugie w dwójnasób, za co13 nie dziękował,

      Więc dziękuje, a płacze; opłonął14 pan przecie

      I Marcin, że po drugich nie przyszły i trzecie.

      Katów waszych, nie panów, zjadłości igrzyska,

      Nędzni! bydlęta z pracy, a sługi z nazwiska.

      I płakać wam nie wolno, mówić jeszcze gorzej.

      Przyjdzie kara za słowem okrutna tym sporzej.

      Paweł skąpy na czeladź, na zbytki utratny15,

      Za to, że od pół roka służący niepłatny

      Prosił go o posiłek, łaknący czas długi,

      Dał plag dwieście za strawne16, a sto za zasługi.

      Hojny pan! stema17

      1

      pięćdziesiąt – domyślnie: plag. [przypis redakcyjny]

      2

      kryminał – zbrodnia. [przypis redakcyjny]

      3

      plagi – baty, razy; chodzi o wymierzanie chłosty. [przypis edytorski]

      4

      pasamany – galony, tu: liberia. [przypis redakcyjny]

<

1

pięćdziesiąt – domyślnie: plag. [przypis redakcyjny]

2

kryminał – zbrodnia. [przypis redakcyjny]

3

plagi – baty, razy; chodzi o wymierzanie chłosty. [przypis edytorski]

4

pasamany – galony, tu: liberia. [przypis redakcyjny]

5

Zza karety, gdzie stawał – jako hajduk. [przypis redakcyjny]

6

mundur – mundury wojewódzkie albo obywatelskie nosiła szlachta pełniąca funkcje poselskie i urzędowe mocą uchwały sejmu z r. 1776; mundury poszczególnych województw różniły się kolorem kontuszów i żupanów. [przypis redakcyjny]

7

barwa – liberia sługi dworskiego. [przypis redakcyjny]

8

próba – dowód. [przypis redakcyjny]

9

na krzesła przerabia warsztaty – na krzesła senatorskie zamienia warsztaty rzemieślnicze. „Cudotworność” Fortuny określa tu autor przy pomocy poetyckiej przenośni; w XVIII w. bowiem uzyskanie godności senatorskiej przez mieszczanina było niemożliwe. [przypis redakcyjny]

1

pięćdziesiąt – domyślnie: plag. [przypis redakcyjny]

2

kryminał – zbrodnia. [przypis redakcyjny]

3

plagi – baty, razy; chodzi o wymierzanie chłosty. [przypis edytorski]

4

pasamany – galony, tu: liberia. [przypis redakcyjny]

5

Zza karety, gdzie stawał – jako hajduk. [przypis redakcyjny]

6

mundur – mundury wojewódzkie albo obywatelskie nosiła szlachta pełniąca funkcje poselskie i urzędowe mocą uchwały sejmu z r. 1776; mundury poszczególnych województw różniły się kolorem kontuszów i żupanów. [przypis redakcyjny]

7

barwa – liberia sługi dworskiego. [przypis redakcyjny]

8

próba – dowód. [przypis redakcyjny]

9

na krzesła przerabia warsztaty – na krzesła senatorskie zamienia warsztaty rzemieślnicze. „Cudotworność” Fortuny określa tu autor przy pomocy poetyckiej przenośni; w XVIII w. bowiem uzyskanie godności senatorskiej przez mieszczanina było niemożliwe. [przypis redakcyjny]

10

ja nie chcę kaduka – nie chcę otrzymać majątku Macieja, oskarżając go jako nieszlachcica o bezprawne nabycie dóbr ziemskich. Kadukiem nazywano majątek pozostawiony bez testamentu i prawnych spadkobierców lub dobra skonfiskowane wyrokiem sądu, które otrzymywał zwykle oskarżający. [przypis redakcyjny]

11

maszkara – maska, kostium. [przypis redakcyjny]

12

czuł – czuwał. [przypis redakcyjny]

13

za co – czemu, dlaczego. [przypis redakcyjny]

14

opłonąć – ochłonąć. [przypis redakcyjny]

15

utratny – rozrzutny. [przypis redakcyjny]

16

strawne – wypłata służbie na wyżywienie. [przypis redakcyjny]

17

stema – setką, stoma; domyślnie: plagami. [przypis redakcyjny]