Еуропадағы түркі әлемі: авар тарихы (VІ-VІІІ ғ.). Қ. Жұмағұлов

пәнаралық ізденістер мен мәліметтер де басшылыққа алынды.

      Бақылау сұрақтары:

      1. Авар қағанатының тарихына қатысты Батыс жазба деректерінің құндылығын сипаттаңыз.

      2. Аварлар мен Византия империясы арасындағы елшілік қатынасты баяндайтын деректі атаңыз.

      3. Көшпелі халықтардың әскери өнері мен тактикасын салыстырмалы түрде сипаттаған еңбекті атап, құндылығын дәлелдеңіз.

      2-тақырып. Аварлардың этногенезі мен атауының қалыптасу мәселелері

      Халықтардың Ұлы қоныс аударуының әсерінен, шамамен екі жүз елу жылдай уақыт бойы аварлар Карпат өңірінде (қазіргі Орталық Венгрия, Трансильвания) территориясында қоныстанып, мықты саяси билікті иемденген. Бірақ сонда да алып территорияны жаулап алған аварларды қазіргі таңда жоғалып кеткен халықтардың қатарына жатқызуға болады. Сондықтан оларға байланысты көптеген мәселелер құпия болып келді.

      Аварлар Шығыс Еуропа даласында, біздің жыл санауымыздың VІ ғасырларында қалыптасып, авар атты қағандық құрып, үлкен саяси одаққа айналды. Авар қағанатын құрушылар Еуропа мемлекеттерінің тарихына өзінше ықпал етіп, әсер қалдырушылар болды. Ақырында, қағандық ыдырап жергілікті халықтармен ассимиляцияға ұшыраудың нәтижесінде ІХ ғасырда тарих сахнасынан кетеді. Авар тайпаларының ежелгі қоныстанған территориясын және оның күнделікті өмірі жайындағы мәліметті Византия, латын жазба деректері мен археологиялық ескерткіштер береді.

      Авар атауының шығуы, жалпы аварлардың қайдан шыққаны жөнінде тарихта үш түрлі болжам бар. 1) аварлар – көшпелі жуан-жуан империясының ұрпақтары; 2) аварлар – Орта Азиядан шыққандар және вархониттер, олардың ата-бабалары; 3) аварлар – Венгрия территориясының кейбір қоныс атауларының түбірі «варконь» деген сөз тіркесімен аяқталғандықтан, жергілікті халық болуы мүмкін. Жазба деректерге сүйенетін болсақ, мысалы, Менандр Протектордың хабарлауынша, «568 ж. император Юстиннің билігіне төрт жыл болғанда, Византияға ертеде сақтар деп аталған Түрік қағанатынан елшілік келген, елшілікті Маниах бастап келген» [10, с. 223]. Ол өз елінен императорға хат әкелген, оны император аудармашы арқылы оқығаннан кейін елшіге: «бізге айтыңызшы, қанша аварлар түрік билігін бұзды және де сіздерде аварлар қалды ма?» деген сұрақ қойған.

      VI ғасырдың бірінші жартысында көптеген тайпалардың ішінде авар тайпа ұйымы ерекшелене түседі. Аварлар түркі тілдес тайпа болғандықтан, біз ежелгі түркілердің этникалық тарихына тоқтауымыз қажет. Бұл мәселе тарихнамада күні бүгінге дейін толық шешімін таппаған.

      1968 ж. Моңғолияда түркі тарихына байланысты жазба ескерткіш табылып, түрік тарихын зерттеуге үлкен жол ашып береді. Бұл жазбаның жоғарғы бөлігінде қасқыр мен оның астында қолы мен аяқтары кесілген адамның бейнесі бейнеленген.

      VI ғасырда қытай тарихшылары жазып қалдырған, түрік аңызы бойынша үлкен саз балшықтың шеткі аймақтарын мекендеушілер, көрші тайпаның басқыншылығына ұшыраған.