Қазіргі заман кезіндегі Азия мен Африка елдерінің тарихы (1945–2012). II бөлім. Рыскелді Мырзабекова

етекші алпауыт мемлекеттерін халықаралық қатынастар жүйесінде көздеген мақсаттарына жету жолында жаңа әдістер мен тәсілдерге жүгінуге мәжбүрледі.

      Жаһандану үрдісінің қарқын алуы жағдайында Азия мен Африка елдері арасындағы көп қырлы байланыстардың гуманитарлық, сауда-экономикалық және ғылыми салаларының екі тарапқа да бірдей әділ орнатылуына ұжымдық дипломатия форматында өткізілген бірнеше кезеңдерден тұратын келіссөздер негіз қалап берді.

      Тәуелсіздіктерін жеңіп алған Азия мен Африка елдері өздерінің саяси және экономикалық бостандықтарына қолдарын жеткізгенімен егемендіктерінің алғашқы жылдарында үлкен саяси және экономикалық тоқырауға ұшырау қаупі алдында тұрды. Тамыры бірнеше ғасырларға кеткен экономикалық, саяси және мәдени байланыстардың нашарлауы Азия мен Африка елдері және Еуропаның отарлық мемлекеттері үшін нағыз сын болды. Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің экономикасында жаппай құлдырау байқалды. Бұл құбылыстың ары қарай жалғаса беруі үлкен гуманитарлық апаттарға ұрыну қаупін тудырды. Азия мен Африканың тәуелсіз мемлекеттері өздерінің саяси құрылысы мен экономикалық даму моделін таңдау алдында тұрды. Бірақ бұл мемлекеттердің басым бөлігі өздерінің болашақтағы тағдырын бұрынғы метрополиялармен байланыстыруды жөн көрді.

      Қазіргі кездегі Азия мен Африка елдері әлемнің дамыған елдері арасындағы сан-саланы қамтитын ынтымақтастық байланыстар мен халықаралық қатынастар тәжірибесінде ұжымдық дипломатияның жаңа саласы ретінде көрініс беруде.

      Сонымен қатар ххІ ғасырда адамзат басынан кешіріп жатқан кедейшілік, жергілікті немесе аймақтық қақтығыстарға ұласып жатқан тұрақсыздық жағдайлар, демократиялық құндылықтар мен адам құқықтарын қадірлеу сияқты мәселелер Азия мен Африканың бірқатар елдерінде әлі де болса шешімін таппай келеді.

      КІРІСПЕ

Батыстық өндіріс құралдарының Азия және Африка елдерінің өндірісіне енгізілу ерекшеліктері

      Бірнеше ғасырлар ширегінде отарлық иеліктер тек қана өз метрополияларының экономикасының сұраныстарын қанағаттандырып келді. Оларда өндірілген ауылшаруашылығы өнімдері метрополиялардың нарықтарында өтімді тауар болды. Тропикалық жемістер, шай, кофе, қант және басқа да азық-түліктерді тұтыну көлемі жағынан Еуропаның отарлық елдері әлемдегі алдыңғы орындарды иемденді. Ал өз кезегінде отарлар метрополиялардан әкелінген өндірістік тауарларды тұтынатын өтім нарқына айналды. Отарлық алпауыт мемлекеттер қарқынды түрде өз иеліктерінің табиғи минералдық шикізат көздерін игеруге кірісе бастады. Бұндай процесс сол заманғы технологиялар мен банктік және өндірістік капиталдың отарлық иеліктерге орныға бастауына алып келді. Отарлық иеліктерде табиғи-минералдық шикізат пен ауылшаруашылығы өнімдерін өңдейтін кәсіпорындар құрыла бастады. Аталмыш салаларды қаржыландыру метрополиялардың сыртқы экономикалық қызметінің басты бағыттарының біріне айналды. Мемлекеттік және жеке капиталдың ағымын әртүрлі деңгейдегі банкілер реттей бастады. Жоғарыда аталған шараларды жүзеге асыру барысында метрополиялар өз отарлық иеліктерін басқарудың жаңа жүйелерін жетілдіре түсті. Отарлық территориялар мен жергілікті халықтардың құқықтық жағдайларын шектейтін қатаң заңдар қабылданды. Бұл шаралардың барлығы отарлық иеліктерді метрополияға экономикалық және саяси-мәдени жағынан мықтап матастыруына алып келді.

      Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең тарихта әлемдік отарлық жүйе негізінің әлсіреуімен сипатталады. Еуропалық алпауыт мемлекеттердің отарлық иеліктерінде ұлт-азаттық қозғалыстың жаңа кезеңі басталды.Ұлттық сананың оянуына себеп болған факторлар ретінде соғыс жылдарындағы отарлардың метрополиялар үшін экономикалық, саяси және әскери маңызының артуын атап өтуге болады. Мысалы, Германиядан жеңіліс тапқан Франция қарсыласуын өзінің Солтүстік Африкадағы отарларына ойыстырды. Ал Англия Таяу Шығыс, Орта Шығыс және Африкадағы өзіне тиесілі отарлар мен доминиондарын Германия мен оның одақтастарына қарсы күреске жұмылдыра білді. Екінші дүниежүзілік соғыстан жеңімпаздар ретінде шыққан Англия мен Франция үшін отарлар сарқылмас экономикалық күш-қуат көзі болуымен қатар әскери-саяси маңызы бар территориялар болды. Соғыс кезінде метрополиялар тарапынан отарларға ерекше мән берілу өз кезегінде бұл территорияларда ұлттық сананың қалыптасып дамуына үлкен әсерін тигізді. Атап айтқанда, отарлардан әскер құрамына адамдар алынып қоймай, әскери тапсырысты орындайтын кәсіпорындарға қажетті орта білімі бар мамандарды жергілікті жерде дайындау тәжірибесі кеңінен қолданыла бастады. Бұндай шараларды жүзеге асыру ғасырлар бойы отарларды қатаң басқарып келген әдістерді біршама жұмсартуға өз себін тигізді. Яғни, отар халықтар бірқатар әлеуметтік және экономикалық құқықтарға ие болды. Бұл құқықтар шектеулі болғанымен, саяси құқықтар мен бостандыққа алып келетін қиындығы мен тауқыметі көп сара жолда жасалған алғашқы қадам болды. Тәуелсіздік пен бостандық жолындағы үздіксіз қозғалыстың нәтижесінде отар халықтардың арасында тәуелсіздік пен еркіндікке жетуді мақсат тұтқан саяси күштерге айналуға қабілеті бар белгілі бір деңгейдегі ұйымдар пайда бола бастады.

      Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан жаңа әлемдік тәртіп Англия және Франция сияқты мемлекеттердің пайдасына шешіле қойған