Кинода режиссура ва драматургия. А. Митта

ndr Mittaning «Jannat va jahannam orasidagi kino» kitobi tarjimasi)

      BIRINCHI QISM. ZО‘R KINO QILGIN

      – Tasavvurimizni dramatik sehrli larzaga soluvchi uch rishtaning mohiyati – kulgi, rahm-shafqat, dahshatdir.

A.S.Pushkin

      Kino – kuldirish, qо‘rqitish va larzaga solishni hammadan yaxshiroq eplaydi.

StivenSpilberg

      SHEKSPIRDAN TOLSTOYGACHA

      Talantli kishilar turlicha iqtidorga ega bо‘ladilar. Agar siz о‘z qobiliyatingizga odamlar sizni tushunadigan va baholay oladigan bir tarzda yо‘l ochmoqchi bо‘lsangiz, bu kitob sizga yordam beradi.

      Ushbu kitob ssenariy yozishni, film olishni va unda bosh qahramon bо‘lishni istagan odamga atalgandir.

      Hozircha, siz bu narsalar bilan qachon shug‘ullanish haqida о‘ylab turgan bir paytda, bu kitob filmlardan katta zavq olish imkonini beradi. Agar shaxmat о‘yinining qoidasini bilsangiz, savodsiz odam singari kim yutishini kutib turmaysiz, balki о‘yin paytida zavq-shavqqa tо‘lasiz, shunday emasmi? Kino – shaxmatdan kо‘ra shiddatliroq о‘yin. Uning tomoshabinlari – bizning sheriklarimiz, har qanday filmning yutug‘i uni biz siz bilan birgalikda qanchalik yaxshi о‘ynaganligimizga bog‘liq bо‘ladi. О‘yin qoidasini о‘rganing va undan zavq oling.

      Bu о‘yin har doim bir necha bosqichli bо‘ladi. Albatta birinchi bosqich, hali tomoshabin yuzada yurgan payt, eng sodda bosqichdir.

      Birinchi bosqichdagi tomoshabin «Gamlet»dan:

      – Ana senga kino – biratо‘la oltita murda-ya! – degan sо‘zlar bilan chiqqanini eshitganman.

      Nima ham derding? Marhumlar aslida bundanda kо‘proq. Bunday tomoshabin filmga yuzaki baho berib, uning zohirinigina tuyib, о‘chmas ruhiy dunyosini ilg‘amasligi mumkin.

      Ertalabdan kechgacha TVning kо‘plab kanallaridan birvarakay kinolar oqimi о‘tib turadi. Ular xotirada saqlanib qolmaydi: biri ikkinchisini siqib chiqaradi, ayni shu paytda uchinchisi ikkinchisini siqib chiqaradi. Yaxshi mahsulot bekorga, befoyda saqichga aylanib qoladi.

      Agar siz ikkinchi bosqichga о‘tsangiz, kо‘pgina filmlar sizga о‘z xazinalari eshigini ochadi. Men sizlarga bermoqchi bо‘lgan kalit – bu tabarruk eshiklarni ocha oladigan kalitdir.

      Unchayam odatiy bо‘lmagan kalit: san’atkor studiyasiga kiradigan eshikning kaliti. Faraz qilingki, siz yashirincha Mikelandjeloning ustaxonasiga kirib qoldingiz, Moiseyni va yarmigacha toshga yashiringan «Tun»ni kо‘rasiz. Hayajonlantiruvchi sarguzashtmi? Sizga yoqdimi? Unda oq yо‘l!

      Drama – g‘oyalar olamidir. Har bir ssenariyda о‘nlab g‘oyalar olg‘a suriladi. Har bir filmning asosiga yuzlab g‘oyalar qо‘yilgan. Ammo har qanday ishda uning poydevorida yotuvchi uncha kо‘p bо‘lmagan asosiy g‘oyalar mavjud. Bu narsa dramaga ham, uning bir qismi bо‘lmish kinematografiyaga ham tegishlidir.

      Bir safar taniqli fransuz essechisi Pol Valeri Albert Eynshteyndan: «Aytingchi, siz о‘z g‘oyalaringizni qanday yozib borasiz? Yon daftarchangiz bormi yoki miyangizga kelgan yorqin fikrlarni kuylagingizning ohorlangan yengiga qayd qilasizmi?» – deb sо‘radi. – «G‘oyalar, bilsangiz, kamdan-kam keladi. Men ularning hammasini eslab qolaman», – deb javob beribdi Eynshteyn. Essechi Pol Valeri uchun bir-biridan ayri bо‘lgan ikki voqea о‘rtasidagi g‘ayritabiiy bog‘lanishlar – g‘oya. Eynshteyn uchun g‘oya – bu olamni harakatga keltiruvchi tamoyillarni asosli tushuntirib beruvchi qandaydir narsa.

      San’atimizning asosiy g‘oyalari uni yuksak san’at va tuban kо‘ngilxushliklarga ajratmaydi. Ommaviy kо‘ngilxushliklar sanoati g‘oyalari kinomagnatlarning kabinetlarida tug‘ilgan emas. Ular Stanislavskiy, Eyzenshteyn, Chexov, ulardan ancha oldin Shekspir, Aristotel va shu kabi buyuk daholar tomonidan vujudga keltirilgan. Bu g‘oyalar uncha kо‘p ham emas.

      Kо‘ngilxushliklar sanoati dramaning asosiy g‘oyalaridan foydalanadi va ularni muvaffaqiyatli rivojlantiradi, xalos.

      Drama tadqiqotchilaridan biri aytganidek: «Foyda olish uchun qilinadigan dramalar ma’lum bir retsept bо‘yicha qilinganligidan, yaxshi dramalar qandaydir boshqa retsept asosida yaratilishi kelib chiqmaydi». Inglizchasiga ehtiyot bо‘lib aytilgan fikr. Ammo qо‘polroq qilib: «Shekspir va teleseriallar barcha dramatik konstruksiyaning poydevorida yotuvchi bir xil asosiy qoidalar bо‘yicha amal qiladilar», – deyish ham mumkin.

      BU KITOB QANDAY TUG‘ILDI

      Men о‘ttiz yil kinoda sokin ishchi hayoti bilan yashab keldim va birdaniga mening boshimda muvaffaqiyat yashinday chaqnab qoldi. Juda orzu qiladigan – amerikacha muvaffaqiyat. Men Rossiyada ingliz prodyusseri uchun film qildim va atay qilinganday, Nyu Yorkda mehmonda bо‘lib, qaytib kelish uchun uchishga tayyorlanayotgan bir paytda amerikalik rejissorlar gildiyasi «Sibirda yо‘qolgan» («Затерянней в Сибиры») filmini maxsus namoyish qilish uchun tanlaganlarini eshitdim – bu narsa amerikaliklarning dunyoning boshqa – Yevropadan Avstraliyagacha bо‘lgan joylaridan kelgan filmlar uchun kо‘rsatadigan eng katta e’tiboridir.

      Men ikki kunga Gollivudga uchib bordim. Drama qoidalariga kо‘ra bu «Bir oddiy kо‘rinish» deb ataladi – har qanday savodli tayyorlangan syujet shundan boshlanadi. Uchib keldimu – hammasi boshlandi! Bildimki, har kun kechqurun «Paramaunt», «Universal», «Tri star», «Disney»… kabi qaysidir bir yirik kompaniya film kо‘rishar ekan. «Filmning yopiq namoyish etilishi – bu muvaffaqiyatning dastabki belgisi bo‘lib, u haqda hamma gapiradi». Menga: «Bu sening imkoniyatinig – uni qо‘ldan boy berma!» – deb tushuntirishdi.

      Ayni shu paytda filmning Amerikada «Oskar»dan keyingi ikkinchi mukofot – «Golden Glob» nominatsiyasiga qо‘yilgani haqida xabar paydo bо‘ldi. Gollivudda nominatsiya, ya’ni mukofotdan oldingi oxirgi tanlov ham umrbod hurmat-e’tiborga sazavor bо‘lish demakdir. Prodyuser shodligidan sal bо‘lmasa aqldan ozay dedi. Undan keyin yanada kattaroq muvaffaqiyatlar bо‘ldi: Angliya filmni noingliz tildagi eng yaxshi film sifatida «Oskar»ga tavsiya qildi. Har kuni yo «Gollivud reporter», yo «Verayeti» film haqida nimalardir yozardi. Shuni ham e’tiborga olingki, bundan oldingi yillar gо‘yo men bu olamda umuman yо‘q edim.

      Drama qoidalariga kо‘ra, men dramatik peripetiya bо‘ylab «baxt sari» parvoz qila boshladim. О‘zidan umidbaxshlik ufirib turuvchi agentim paydo bо‘ldi. Meni kechki ovqat va uchrashuvlarga taklif qiishardi. Bir safar men kechki ovqat paytida yangi film haqidagi g‘oyamni aytdim va bunga Gollivudning katta rejissori qoyil bо‘lib: «Bu Gollivud uchun zarur bо‘lgan narsaning xuddi о‘zi! Siz darhol о‘tirib, о‘z hikoyangizni yozishingiz zarur! Siz albatta «Golden Glob» va «Oskar» olasiz! Sizga ayni damda siz uchun ochilayotgan barcha eshiklarga kirib bora oladigan ssenariy kerak!»– dedi.

      Unda hali men amerikaliklardan barcha tekin narsalar xuddi feyerverk singari nurlanib, otilib turishlarini bilmas edim. Ulardan tekin xayrixohlik oqimi, favvorasi quyiladi. Bu juda yaxshi. Ammo bu hududda: «Mening pullarimga tegma», – degan qat’i qoida amal qiladi.

      Men filmning zavqu-shavqqa tо‘lgan muxlislari tomonidan osmonlarga otilib, u yerda uchib yurardim. Birdaniga ularning hammalari burilib, ketib qolishdi. Men esa yerga yiqilib tushdim. Biz «Golden Glob»ni yutolmadik. «Oskar» ham ololmadik. Bir onning о‘zida meni unutishdi. Gollivudda aynan shunday bо‘ladi. Kompaniyalar kechalari bо‘ladigan namoyishlarda Yangi Zelandiyalik, Ugandalik va Braziliyalik talantlarni axtarishardi. Men yakka о‘zim tushlik qilardim, kechki ovqatni «Makdonalds»da qilardim. Bu holat drama qoidalariga kо‘ra «baxtdan baxtsizlik tomon kutilmagan dramatik voqea» deb ataladi.

      Ammo hikoyada «burilish nuqtasi» b о‘lishi lozim. Shunday bо‘ldiki, men yangilarga beriladigan bosh sovrinni yutib oldim – meni ishga taklif qildilar! Kichikroq bir kompaniya muvaffaqiyatlarimni diqqat bilan kuzatib borar ekan, u о‘z filmlari uchun rejissor sifatida meni tanladi.

      Men о‘z-о‘zimga: «Ushbu sanoat о‘ziga asos qilib olgan barcha tamoyillarni о‘rgan va ularni ishingda qо‘lla», – dedim. Bu protagonistning ishi edi. Dramani о‘z maqsadiga erishishi uchun qarshisida turgan tо‘siqlarni yengib о‘tuvchi personaj qiziqtiradi.

      Men bu tamoyillarni о‘rgana boshladim va hayron qoldim. Men