Türkistan'da Ceditçilik ve Mahmud Hoca Behbudî. Shavkat Kushmuratov

önemli katkıları olmuştur. Saidrasul Saidazizov’un Ustad-i Eski, Münavvar Kâri Abdurashidhonov’un Edib-i Eski, Edib-i Sani, Tecvit, Havaidi Diniya (Şeriat Hukukunun Toplanması), Abdulla Evlanî’nin İlk Öğretmen ve İkinci Öğretmen, Türkî Gulıstan veya Ahlak, Mahmud Hoca Behbudî’nin Genel Coğrafya, İslâm Tarihi, Çocuk Mektubu, İslâm’ın Kısa Tarihi, İslam’ın Uygulanması, Coğrafyaya Giriş, Rusya’nın Kısa Coğrafyası ve benzeri eserler Cedit Hareketinin öncüleri tarafından bu dönemlerde yazılmış eserlerdendir. Bu eserler Türkistan fikir coğrafyasının yeniden inşasında önemli rol oynamışlardır.88

      Bu Cedit Okullarında genel olarak Said Resul Azizi’nin Ustaz-ı Evvel’i, Mahmud Hoca Behbudî’nin Kitab-ı Müntehab-ı Coğrafya-i Umumi’si, Münevver Kâri’nin Edib-i Evvel’i, Edib-i Sani’si, Abdullah Avlânî ‘nin Edebiyat Yahut Millî Şiirler’i, Birinci Muallimi’, Muhtasari Tarih-i Enbiya ve Tarih-i İslam’i, Ayni’nin Tahrib’us-Sıbyan’i, yine Münevver Kâri’nin Hevayic-i Diniye’si, Rüstem Bek Yusufbekov’un Tahafatü’l-Etfal’i, Abdurrauf Fıtrat’ın Tarih-i İslam’ı, Namanganlı Abdurazzak bin Mirza Kari’nin Miftahu’l-Evvel’i, Semerkantlı Abdulmamin Hoca Eşanoğlu’nun Nasayıku’l- Afal’i, yine Evlanî’nin Mektep Gülistan’ı, Kâri Muhammed Rahimbay’ın Nimetu’l-İslam

      1

      Wilhelm Barthold, Türkistan Halkları Tarihi, (Ankara: Astana Yayınları, 2018) 140-142.

      2

      Abdullah Recep Baysun, Türkistan’da Millî Hareketler (İstanbul: Eren Yayınları,1945) 5.

      3

      Ahad Andican, Ceditizmdan Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. (İstanbul: Eren Yayınları, 2003) 70.

      4

      Muhammed Zahir Bigi, Maveraünnehir’de Seyahat. (İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2005) 5-15.

      5

      Kahraman Racabov ve Akbar Zamonov, O’zbekiston tarixi, 1917-1991 (Tashkent: G. Gulam Yayınevi, 2017) 7-15.

      6

      Yavuz Akpınar, İsmail Gaspirali, Seçilmiş Fikri Eserleri (İstanbul: Ötüken Yayınları, 2005) 279.

      7

      İbrahim Maraş, Türk Dünyasında Dini Yenileşme, 1850-1917 (İstanbul: Ötüken Yayınları, 2002) 93.

      8

      Begali Kasımov, Millî Uyanış (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2009) 10-15.

      9

      Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, C.III. (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2003) 60.

      10

      Mehmet Alpargu, Türkistan Hanlıkları, Türkler, C. 8. (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002) 568; Sebahattin Şimşir, Dünden Yarına Türkistanda Türkler (İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları, 2009) 235-247.

      11

      Begali Kasımov vd., Millî Uyanış Dönemi Özbek Edebiyatı (Taşkent: Maneviyet Yayınları, 2004) 5.

      12

      Kasimov, a.g.e., 5.

      13

      A.g.e., 8-9.

      14

      Kasimov. a.g.e., 10

      15

      A.g.e., 11.

      16

      S. Usmanov, vd. Özbekistan Tarihi. (Taşkent: “İktısat-Malıya Yayınevi, 2006) 218-231.

      17

      Kasimov, a.g.e., 10.

      18

      A.g.e., 39.

      19

      Yusuf Akçura, Türkçülük, Dış Türkler, (İstanbul: Toker Yayınları, 1990) 71.

      20

      Taha Akyol, Cedidcilik, İslam Ansiklopedisi, C.7, (İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 1993) 211.

      21

      Begali Kasımov, Millî Uyanış, çev., Fatma Acık (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2009) 1.

      22

      Akyol, Ceditçilik, 212-213.

      23

      Begali Kasimov, Millî Uyanış: cesaret, aydınlanma, fedayilik, (Taşkent: Maneviyet Yayınevi, 2002) 20-21.

      24

      Akyol, a.g.e., 212.

      25

      İbrahim Kalkan, “Sovyet Dönemi Öncesi Orta Asya Aydınları ve Değişim”, Erzurum: A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 4, (2000): 33-37.

      26

      Kalkan, a. g. e., 36.

      27

      Nadir Devlet, İsmail Bey Gaspıralı (Ankara: Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 1990) 9.

      28

      Maraş, Türk Dünyasında Dini Yenileşme, 47.

      29

      A. g. e., 51.

      30

      A. g. e., 54.

      31

      Maraş, a. g. e., 78.

      32

      Ahmet,

88

Kasımov, Millî Uyanış, çev., Fatma Açık, 20-21.