Яланғоч иқтисодиёт. Чарльз Уилан

талаб қилиниши уларнинг жароҳат олиш эҳтимолини камайтиради ва ҳаёти асраб қолинади, деган фикрни билдиришган.

      Бу фикр қанчалик ҳақиқатга яқин? Коляскалардан фойдаланиш учун оила самолёт салонидан қўшимча жой сотиб олиши керак, бу эса парвоз нархини сезиларли даражада оширади. Авиакомпаниялар болалар учун чегирмаларни тақдим этмай қўйишган: ҳар қандай жой – бу жой ва унда ўтириш учун бир неча юз доллар турадиган чиптани сотиб олиш керак. Натижада баъзи оилалар самолётда учишдан кўра машинада саёҳат қилишни маъқул кўра бошлайди. Ваҳоланки, ҳатто коляска билан жиҳозланган бўлса ҳам, автомобиль самолётга қараганда анча хавфлироқдир. Шундай экан, самолётларда коляскаларни мажбурий қилиш болалар (ва катталар)нинг жароҳатланиши ҳамда ўлими ҳолатларнинг кўпайишига олиб келади, камайишига эмас.

      Рағбатлар қандай ишлаши тўлиқ ҳисобга олинмагани учун яхши ният ёмон натижаларга олиб келганига яна бир мисол бор. Мехико дунёдаги энг ифлосланган шаҳарлардан бири ҳисобланади. “New York Times” газетаси шаҳарни ўраб турган тоғ ва вулқонлар орасида “қамалиб қолган” ифлос ҳавони бир вақтлар “ифлослантирувчи моддалардан ташкил топган кулранг-сариқ пудинг” дея таърифлаган.39 Бу аҳволнинг асосий сабабчилари енгил ва юк автомобиллари эди. 1989 йилда мамлакат ҳукумати ҳаво ифлосланишига қарши курашиш дастурини ишга туширди. Янги қонунга кўра, барча автоуловларга навбатма-навбат ҳафтада бир маротаба кўчага чиқиш тақиқланган (дейлик, маълум рақамларга эга машиналар сешанба куни кўчага чиқа олмаган ва ҳоказо). Режа ортидаги мантиқ оддий эди: йўлларда машиналар қанча кам бўлса, ҳаво ифлосланиши ҳам шунча камаяди.

      Хўш, амалда нима бўлди? Кутилганидек, кўпчилик одамлар машина ҳайдаш кунлари чеклангани туфайли вужудга келган ноқулайликдан мамнун эмасди. Уларнинг бунга қарши қандай реакция билдиришини иқтисодчилар таҳлил асосида башорат қилиши мумкин эди, аммо улар буни қилмади. Яна битта автомашина сотиб олишга қодир оилалар иккинчи машинасини сотиб олди ва эски автомобилини ҳам ўзида ушлаб турди. Энди улар ҳафтанинг қайсидир кунлари биринчи машинасини ҳайдаса, биринчи машинасини ҳайдаш тақиқланган кунлари иккинчисини ҳайдарди. Шундай қилиб, улар ҳафтанинг исталган кунида автомобиль ҳайдаш имкониятига эга бўлди. Бу эса дастур жорий этилишидан аввалги ҳаво ифлосланиши даражасидан ҳам ёмонроқ ҳолатни юзага келтирди, чунки йўлларда эски автомобилларнинг улуши ортди ва улар ҳавони янгиларига қараганда кўпроқ ифлослантирарди. Янги сиёсат оқибатида йўлларда атроф-муҳитни ифлослантирувчи машиналар камайиш ўрнига кўпайди. Кейинги тадқиқотлар ёнилғининг умумий истеъмоли ҳам ошгани ва ҳаво умуман тозаланмаганини кўрсатди. Кейинчалик дастур бекор қилинди, ўрнига эса автотранспорт воситаларидан чиқадиган газлар миқдорини мажбурий тарзда ўлчатиш тартиби жорий этилди.40

      Тўғри сиёсат ижобий натижаларга етаклайдиган рағбатлардан фойдаланади. Масалан, Лондондаги тирбандлик муаммосини

39

Julia Preston, “Mexico’s Political Inversion: The City That Can’t Fix the Air,” New York Times, February 4, 1996, Sect. 4, p. 4.

40

Ibid.; Lucas W. Davis, “The Effect of Driving Restrictions on Air Quality in Mexico City,” Journal of Political Economy, vol. 116, no. 1 (February 2008).