Gulyetim. Nabijon Qodirov

title>

      SERQIRRA IJODKOR TUHFASI

      «Bir kam dunyo…» degan eski gap bandalarning noqis taskini bo‘lib tuyiladi menga. Chunki Xudoyim beraman desa, yarim-yorti qilib o‘tirmay, qo‘shqo‘llab berishi tayin. Ayniqsa, bu xulosam Nabijon Qodirov kabi ijodkorlarni ko‘rganda yanada qat’iylashadi. Nabijon akaga Yaratganning tortiqlari o‘zi kutganidan ham ortiq darajada, desam mubolag‘aga yo‘ymang. Men u kishini yaqindan bilganim uchun ham ishonch bilan aytyapman.

      Nabijon Qodirov, avvalo, tuproqdan mo‘jiza yaratgan qo‘ligul usta-kulol. 1999-yili «Uzkinoxronika» tomonidan uning ijodiga bag‘ishlab «Rishton mo‘jizasi» nomli hujjatli film yaratilgan. O‘zbekiston badiiy akademiyasi ijodkorlar uyushmasi a’zosi, O‘zbekiston xalq ustasi, qolaversa, qalami ravon dramaturg. Bir qancha sahna asarlari Farg‘ona, Jizzax, qo‘shni Qozog‘istonning Sayram viloyat teatrlarida namoyish etilgan, xususan, Milliy akademik drama teatrida sahnalashtirilgan «Uch kunlik dunyo» spektakli O‘zbekiston televideniyasining oltin fondida saqlanadi. Uning ssenariysi asosida suratga olingan «Armonli dunyo» kinofilmi ham zamonamizning xontaxta «ijod namunalari»dan keskin farqlanadi – ancha baland.

      Yana ijodkorning «Do‘ppi kiygan bolalar», «Eng yaxshi sovg‘a» nomli bolalar uchun she’riy to‘plamlari chop etildi va adabiy jamoatchilik tomonidan yaxshi baholandi. Muhimi, bolalar tiliga chippa yopishadigan she’rlar allaqachon chinakam muxlislarini topdi. «To‘polonchi mittivoy» ham tez kunlarda o‘z o‘quvchilari qo‘liga yetib borsa, ajabmas.

      Nabijon aka qo‘liga dutor olib xonish boshlasa, uncha-muncha san’atkorni ortda qoldirishi aniq. Buni nafaqat men, balki qo‘shiqchilik san’ati-yu adabiyotni nozik his qiladigan do‘stlarimiz ham tasdiqlaydi. Xullas, Nabijon Qodirov havas qilsa arzigulik shinavanda ijodkor. Lekin hozir e’tiboringizni yuqorida sanab o‘tilgan iste’dod qirralaridan ko‘ra yorqinroq yana bir yangi sifat – adibning «Gulyetim» nomli qissasiga qaratmoqchimiz.

      Bugungi kunda o‘qisang – ko‘ngling yorishadigan, o‘tgan fursatlaringni mazmun bilan ziynatlaydigan, kitob javoningga arzigulik mahzan bo‘lib qo‘shiladigan nodir asarlar talay. O‘zimizning yozuvchi-shoirlardan tortib jahon adabiyotining manaman degan namoyandalarining (asliyatdan tarjima qilingan) ijod namunalari ko‘p va xo‘b nashr etilyapti. Bir paytlar o‘qirmanlar kitob kutib, qidirib qolgan bo‘lsa, ayni zamon ziyolilar kitob saralashga aksar vaqtini sarflayapti. Ana shunday muhitda Nabijon Qodirovga qissa yozishga yo‘l bo‘lsin, uni o‘qishga hafsala qayda-yu, fursat qani, degan fikrda qo‘lyozmani varaqladim. Lekin ishtibohlarim puch bo‘lib chiqdi – qissa g‘oyatda maroq bilan o‘qiladi. Nabijon akada chinakam yozuvchi nigohi bor!

      Voqealar osmondan olinmagan – bolalik, o‘smirlik xotiralari yurakdan o‘tkazib yozilgan. Asardagi Ona, Dada, Soyibjon tog‘a, Saidxon novvoy kabi obrazlar ko‘nglingizdagi unutilayozgan insoniy tuyg‘ular ko‘zidan mudroqni quvadi. Qobil, Kelin, Otash, Zulumbuva kabi murakkab taqdirli kishilar dunyoqarashi tafakkuringizga, g‘arazlari qalbingizga yuqib qolishidan ehtiyotlanasiz. Qissada tulki bilan tozilar tillashgan, o‘gri bilan qozilar birlashgan eski davrning talato‘plarini bor holicha ko‘rasiz.

      «Har yili paxta terimidan oldin g‘o‘za barglarini to‘kish uchun dalalarga allaqanday sassiq dori sepilganda oq bayroq ko‘tarib samolyotga yo‘l ko‘rsatib turgan» va shu tariqa zaharlanib erta kunda hayotdan ko‘z yumgan ota fojiasi yuragingizni larzaga soladi. Ertasiga rahmi kelib kasal qo‘yni sotib olgan, bozori kasod ekan deb bir qancha keraksiz narsalarni uyga ko‘tarib keladigan va shuning uchun odamlar «afandi» degan laqab qo‘ygan poycho‘kir dadasidan ayrilgan bosh qahramonni – Davronni tirikchilik tashvishlari erta ulg‘aytiradi. Shunday lafzi halol dada o‘rniga «morchashm»(ilonko‘z) muttaham kimsa unga o‘gay ota bo‘lib keladi. Ismi Qobil-u, qilmishi noqobil – «230 raqamidagi uchni ustalik bilan sakkizga aylantirishdan toymaydigan va shu kabi yo‘llar bilan yulg‘ichlik qiladigan, tirikchilik deb har qanday pastkashlikka qo‘l uradigan o‘gay otaning johilligi-yu, undan oshib tushgan Otash ismli o‘g‘lining qilmishlari o‘spirin Davron qalbida bitmas chandiqlar qoldiradi…

      Qissada yana bir personaj borki, uning ta’rif-tavsifiga ko‘p o‘rin ajratilmagan bo‘lsa-da, fojiaviy qismati bilan o‘quvchi ko‘z o‘ngida yaqqol gavdalanadi. Bu Zulum buva obrazidir. «Uzunquloq gaplarga qaraganda, yoshligida kolxozga rais bo‘lgan, qora ot minib yuradigan qahri qattiq bu odamdan hamma qo‘rqib yashagan». U oxir-oqibat tashlandiq xonadonda xor-u zorlikda jon berib, jasadi mushuklarga talanadi. Shu kabi manzaralarni o‘qish mobaynida yozuvchi oshirib yubormadimikan, degan xayolga ham borasiz. Lekin, ming afsuski, qissadagi voqealarning aksariyati hayotiy asosga ega. Mirzo Bobur bejiz: «Har kimki yomon bo‘lsa, jazo topqusidir!» deya ta’kidlamagan.

      Asardagi bir epizodni aynan keltirib o‘tsak. Bu holat ko‘nglida ozgina shafqati bor kishini befarq qoldirmasligi shubhasiz:

      « – Ana, ko‘r Xalil kelyapti! – deydi kimdir.

      Biz bolalar ularni jim kuzatamiz. Ko‘r Xalil – novcha, yelkalari keng, sochlari oppoq, qirq besh yoshlar atro fidagi kishi. Bukchayib qolgan qari kampir bir yarim, ikki metr keladigan tayoqning oldingi uchini, o‘g‘li Xalil aka esa ortdagi uchini ushlab oladi. Ular xotirjam gaplashib keladilar. Ko‘r Xalil onasiga xuddi yosh boladay erkalik qiladi. Har galgiday, hovuz bo‘yidagi supada o‘tirib, dam oladilar. O‘g‘il shu zahotiyoq boshini qashlashga kirishadi. Ikkala qo‘li bilan qashlayveradi, qashlayveradi. Aytishlaricha, uning boshiga urushda oskolka tekkan va ko‘zlari ko‘r bo‘lib qolgan ekan. Ko‘r Xalilning esi ham joyida emas, u ba’zan onasini bo‘ralab so‘kib qoladi. Kampir o‘g‘lini aldab yupatadi. Tayoqning ikki uchidan ushlab birin-ketin yana yo‘lga tushadilar…»

      Qissada shu kabi manzaralar aniq-tiniq chizib berilgan. Biz ularning hammasini bir boshdan bayon qilmoqchi emasmiz. Faqat yana bir jihatga to‘xtalmasak bo‘lmaydi. Asarda maktab muhiti, o‘qituvchilar qismati – daryodilligi, el orasidagi martabasi-yu, ro‘zg‘ordagi ayanchli ahvoli ro‘yirost tasvirlangan:

      «Bir payt meva bozori oldida xomush turgan geografiya o‘qituvchimiz Qambarov domlaga ko‘zim tushdi. U meni ko‘rib, biroz o‘ng‘aysizlandi.

      – Ha, Ergashev, nima qilib yuribsan? – dedi menga mehribonlik bilan qarab.

      Ahvolni tushuntirdim. Qambarov nimadir demoqchi bo‘lar, ammo aytolmayotganini sezib, dedim:

      – Domla, menga biror yumushingiz bo‘lsa, tortinmay aytavering.

      Qambarov xijolatdanmi, qizarganday bo‘ldi.

      – Ozgina behi olib kelgandim, – dedi u gunohkor bir ohangda. – Shuni qanday qilib sotsak bo‘larkin?

      – Sotishib berardim-u… – deya o‘ylanib qoldim.

      – Qo‘rqma. Men atrofni kuzatib, qarab turaman, sen shu behini sotishib bergin, o‘g‘lim. Uyda tishga bosgulik hech vaqo qolmadi, – dedi u oshkora yalinib.

      Domlamizning uchta farzandi institutda o‘qir, ularni ta’minlashga qiynalayotganligi shundoqqina ko‘rinib turardi. Birgina maoshning o‘zi bu katta oilaga urvoq ham bo‘lmasdi. Qambarovning uyidagi katta bog‘da o‘rik, olma, behi va shunga o‘xshash har xil mevalar doim pishib yotardi.

      Ammo pedagogning bozorda nimadir sotib o‘tirishi mumkin emas, birov ko‘rib qolsa, unga gap tegishi, hatto jazolanishi ham haqiqat edi. Usti o‘rab qo‘yilgan kattagina tunuka qutidagi sap-sariq, sarxil behilarni velosipeddan olib birpasda sotib bo‘ldim…».

      Qissaning ikkinchi faslida «O‘tkir Hoshimov, Said Ahmad, Pirimqul Qodirov, Odil Yoqubov va boshqa yozuvchilarning asarlari qo‘lma-qo‘l o‘qilib, tanaffuslarda muhokama qilinadigan va bu kitoblar qizlar bilan sevgi to‘g‘risida gaplashish uchun yaxshigina bahona bo‘ladigan» maktab yillari tasvirlangan. Lekin tafsilotlar ta’lim maskani doirasida cheklanib qolmagan. O‘smir dunyoqarashining shakllanishi, bir qishloq ichida bashariyat evrilishlarining ifodasi, shaytoniy va rahmoniy tuyg‘ular kurashi baholi qudrat qalamga olingan.

      Voqealar Oybek, Mirtemir, G‘afur G‘ulomday zabardast shoir-u yozuvchilarga taqlidan do‘ppi kiyib yuradigan shoirtabiat Davron hamda yon-atrofga «Alanga» laqabi bilan tanilgan Otash tegrasida kechadi. Otasi yoqqan sudxo‘rlik va xasislik olovida umri kulga aylangan Otashning taqdiri kitobxonni chuqur o‘yga toldiradi.

      Davron yaxshi ko‘rgan qiziga muhabbatini izhor etishning antiqa yo‘lini topadi: «Rona nem ines namaves!» («Anor, men seni sevaman!»). Usta kulolga shogird tushadi va ming yillik an’analardan ilhomlanib, yangiliklar yaratishga intiladi. Xullas,