Altunsaç. Курбан Саид

Hans Falladanın «Təklər təklənər ölər» romanında çuğul obrazının adı Klebs («Tutqal, Yapışqan»), xeyirxahlıq timsalı olan qəhrəmanın adı Fromdur («Mömin, Saleh»).

      Məhz Qurban Səid də əsərinin baş qəhrəmanına Asiyadeh adı verərkən müəyyən məqsəd güdmüşdür. O, Azərbaycan dilinin sözdüzəltmə modelindən məharətlə yarınaraq «Asiya» xüsusi ismindən və «deh» şəkilçisindən «cavabdeh» sözünün qəlibi ilə yeni bir xüsusi isim yaratmışdır: Asiyadeh, yəni Asiyanın təmsilçisi, Asiyanın daşıyıcısı. Zira alman dilində «Asiya» qitəsinin adı «Asien» (deyimi: Azien), «asiyalı» məfhumunu bildirən söz isə, Asiafdır (deyimi: aziat).

      Baş qəhrəmana müəllifin Asiyadeh adını verməsini biz təsadüfi saymırıq ona görə ki, Asiyadeh bütün əsər boyu Asiyanın təmsilçisi, daşıyıcısı kimi çıxış edir, bu mədəniyyətin, bu mentalitetin uğurları ilə öyünür, uğursuzluqlarına məyus olur, göz yaşı axıdır.

      Bayaqdan Sarayevoda hamının paşa qızı kimi matahlandırdığı Asiyadeh dərviş Əliqulunun sağalışından sonra birdən-birə adi bir qadına çevrilir, ona ərinə layiq olmaq tövsiyə olunur. Asiyadeh mehmanxanaya dönüb göz yaşları axıdır, lakin onun ağlayışı özünün matahdan düşməsinə, indiyə qədərki kimi hər dəfə məclisin başına çəkilməməsinə, diqqət mərkəzində qalmamasına deyil, Qoca Şərqədir, çünki «Qoca Şərq ölmüşdü».

      Oxucuya ilkində Berlin Universitetinin türkologiya fakültəsinin tələbəsi kimi təqdim olunan alagöz, altunsaç Asiyadeh öncə türk və Turan dünyasını araşdırır və onu təmsil edir. Sonra Avstriyalı həkim Hassaya vurulur, ona ərə gedir və ailə həyatında, dünyabaxışında Asiyanın qoruyucusuna çevrilir. Hətta sevdiyi kişi gülə-gülə ona «Ay körpə türk ledisi, Qara Mustafa Vyananı almış olsaydı, yaxud San Stefano barışı başqa cür qurtarsaydı, mənim də adım İbrahim bəy Hasanoviç olardı və çalma gəzdirərdim. Ancaq Qara Mustafa Vyananı tutmayıb, ona görə də mən gözəlcə bir avstriyalı olmuşam, adım da Aleksandr Hassadır» dedikdə Asiyadeh başını qaldırır, qanının yanaqlarına, qulaqlarına, gözlərinə, dodaqlarına və alnına vurduğunu hiss edir, ayağa sıçrayıb qumda çılpaq uzanmış və onun dünyasını lağa qoyan bu adamın sifətinə ilişdirmək, qaçıb burdan uzaqlaşmaq arzusu ilə yanır.

      Roman ümumiyyətlə Avropa Asiya, Avropa Şərq sivilizasionlarının toqquşması, qarşıdurması üzərində qurulub. Bu baxımdan da XX yüzilin 30-cu illərində işıq üzü görmüş bu əsər sivilizasionlar «savaşına» ilk nümunə sayıla bilər. Bu savaşın bir qütbündə Asiyanın və ümumiyyətlə Şərqin əsas daşıyıcısı Asiyadeh, müəllif özü, Asiyadehin atası Ahmed Paşa Anbari, sultan oğlu vəliəhəd Əbdülkərim (Con Roland) və qovqun asiyalılar durursa, digər qütbü öz təkəbbürü, içinəqapılışı ilə bütün Avropa və onun təmsilçiləri avropalaşmış Hassa, həmkarları digər həkimlər, Marion və onun əxlaqı, Avropa qadınlarının «azad sevgi» mentaliteti yaradır.

      Müəllif Şərqin və Asiyanın ilkinliyini elə ilk fəsillərdən oxucusuna damla-damla təlqin edir. Əsəri türk dillərinin müqayisəli araşdırması ilə açan yazıçı sanki dünya sivilizasionunun türklərdən baş alıb gəldiyinə qapalı bir eyham vurur, 1945-ci ildə akademik Nikolay Yakovleviç Marrın «Dünya sivilizasionunu, o cümlədən Qafqazdakı erməni və gürcü sivilizasionlarını türk sivilizasionundan qıraqda təsəvvür etmək mümkünsüzdür» fikrini bir növ bədii yöndən həll etməyə çalışır.

      Asiyadeh ruhən, qəlbən asiyalıdır, çünki onun xəmiri Asiya mentalitetindən, Şərq əxlaqından, Turan bahadırlığından, fars poetikasından və islam gələnəklərindən yoğrulmuşdur. Odur ki, o, içində yaşadığı Avropaya uyuşa bilmir, burda dinclik, təskinlik tapmır, dövrəsi onu məngənə kimi sıxır. Onun həyata baxışı öz mühitinə elə dərin köklənmişdir ki, aldığı yüksək təhsil, gördüyü nümunəvi tərbiyə, içində yetkinləşdiyi Avropa onu ilkinliyindən bir an belə qopara bilmir, həyatın bütün sahələrində əsərin qəhrəmanını ziddiyyətlərə, toqquşmalara sürükləyir. Roman da məhz elə bu ziddiyyətlərin, çəkişmələrin, baxış toqquşmalarının üzərində qurulmuşdur.

      Olaya baxış savaşı

      Hassanın və dostlarının timsalında bütün Batıstanın Doğustana münasibəti mənfidir. Qərb təfəkkürü Şərqdə heç nəyi dəyərləndirmir. Qərblinin qəlibləşmiş baxışında Şərq, Asiya, ümumilikdə qeyri-avropalı olan hər şey vəhşilikdir, cahillikdir. Şərqdə qadın məktəbi rolunu oynayan hərəmxana (Qurban Səiddə də bu termin Avropanın «qadınlar odası» kimi təqdim olunur), Asiya insanlarının torpağa bağlılığı, itaəti, dözümlülüyü Qərb dünyası üçün «cılxa barbarlıqdır». Buna görə də Şərqi o, geriqalmış, ölüb-getməkdə olan, tarixin arxivinə verilmiş bir məkan hesab edir: «Şərq … natəmiz mənzillər, geriqalmış adətlər. Hələ getdikcə də sıxışdırılıb çıxarılacaq. Yüz ildən sonra Şərq yalnız coğrafi məfhum kimi qalacaq». Bu, Qərbin baxışıdır. Maraqlıdır ki, bu baxışa Asiyadeh yox, Qurban Səid özü cavab verir: «Oho, deyib Asiyadeh bıçağı oynatdı».

      Asiyaya nifrət qərblidə o şəkildə formalaşdırılmışdır ki, Hassa öz soyunu bəyənmir, boşnakları asiyalaşdırılmış türklər sayır və bunu həqarət hesab edir: «Demək olar, elə türklərdir. Axı türklər ölkəni sömürüb asiyalaşdırmışlar». Asiyadeh də onu cavabsız qoymur: «Yazıq Hassa, türklər onlara yaxılan qaradan çox-çox ağdır. Biz bu ölkəni heç zaman sömürməmişik. Ölkə özü bizi çağırıb. Özü də üç kərə: Birinci Mehmetin, İkinci Muradın və İkinci Mehmetin sultanlığında. Ölkə vətəndaş savaşından paran-parça olmuşdu və padşah Tvertko sultana yalvarmışdı ki, burda qayda-qanun yaratsın. Sonralar o, sultanlığın ən mömin və ən sadiq əyaləti oldu. Ölkəni sivilləşdirmək üçün biz əslində hər şeyi etmişik, lakin ölkə sivilləşmək istəməyib» .

      Qərblidə Şərqə və Asiyaya olumsuz münasibət və təsəvvürləri oyadan qərblinin tərbiyə aldığı mühitdir, oxuduğu kitablardır, təhsil gördüyü məktəbdir: «Hər kəs bilir ki, türklər hər cür tərəqqinin əleyhinə olublar. Bunu mən hələ məktəbdə oxumuşam» .

      Baxışlar savaşını biz hətta həyatın zahiri əlamətlərini görüb dəyərləndirməkdə müşahidə edirik. Asiyalı Asiyadeh təbiətə baxıb ondakı gözəlliyi axtarır, avropalı Hassa isə çirkinliyi: «Bax, deyib (Asiyadeh müəlliflər) səslədi. Bax. O, məscidlərə, müəzzinlərin dalğalanan paltarına, qızara-qızara çıxan günəşə işarə etdi və sanki səsi yengi məstliyindən tutulmuşdu. –Bilirsən?–deyib vadini göstərdi». «Nəyi? – Hassa soruşdu, çünki o, cır-cındır içindəki uşaqları, balaca kasıb evləri, dağ yamacındakı arıq keçiləri görürdü».

      Şərqin gözəllik anlayışına Qərb biganəliklə yanaşır. Məscid və minarələri görən Asiyadeh «Necə də gözəldir. Dünyada bundan gözəl heç nə ola bilməz. Bunun hamısını Peyğəmbərin ümməti qurub yaratmışdır» deyib sevincdən göz yaşı axıdır, qərbli Hassa isə balaca fotoaparatı ilə nağılvari vadinin şəklini çəkir.

      Olayı dəyərləndirməkdə, ona qiymət verməkdə baxışlar savaşı daha qabarıq cizgilərlə verilir. Bektaşi təriqətinin dərvişi Əliqulunu ölümün pəncəsindən almış Hassanı Sarayevoda hamı ehtiramla qarşılayır, əmizadələri onun şöhrəti kölgəsində məst olurlar,