Altunsaç. Курбан Саид

xatirəsinə ithaf olunur

      ÖNSÖZ

      MÜƏMMALI ƏSƏD BƏY VƏ SİVİLİZASİONLAR SAVAŞI

öncə müəllif haqqında

      Əsəd Bəy … Həm də Leo Noissumbaum, Qurban Səid. Parlaq, istedadlı, eyni zamanda faciəli şəxsiyyət. Həyat və yaradıcılıq yolu bugün də müxtəlif ölkələrdə kütləvi informasiya vasitələrinin və oxucuların diqqət və ehtiramını qazanmış insan, keşməkeşli tale. İnternetdə latın qrafikasında Essad Bey adı ilə öz saydları, informasiya qaynağı var ki, bu da azərbaycanlı yazıçının, Bakı yetirməsinin dünya şöhrətindən xəbər verir.

      Yazıçı və publisist, tarixçi və politoloq kimi hələ sağlığında Qərbdə və ABŞ-da məşhur idi. Əsərləri böyük tirajlarla alman, ingilis, fransız, italyan, türk, rus və polyak dillərində, çox dillərdə də təkrar-təkrar çap olunmuşdur, ümumiyyətlə dünyanın on yeddi dilinə tərcümə edilmişdir.

      Yeri gəlmişkən, ən az çap olunduğu dil ana dili, Azərbaycan dilidir ki, buna da səbəb romanlarından birinin, «Əli və Nino»nun ətrafında son dövrlər irəli sürülən müxtəlif versiyalardır. Təbii ki, bu versiyalar müəyyən mənada yerli naşirlərin Əsəd Bəy yaradıcılığına olan marağının üstünə soyuq su çiləmişdir. Adının, daha doğrusu, tarixi şəraitlərin təzyiqi altında «uğursuz» qəbul etdiyi təxəllüslərin «açılışı» da əsərlərinin müəlliflik hüququ ilə bağlı bir çox məsələləri dolaşdırmışdır.

      Amma məsələlərə aydınlıq gətirmək lazımdır: Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının ən parlaq nümayəndələrindən biri olaraq o, Azərbaycanı tərk edib ilk dəfə Avropaya düşəndə artıq müəmmalı şəxsiyyətlərdən biri idi. Avropada əvvəlcə Almaniyada, sonra isə Avstriya və İtaliyada yaşamış, elə İtaliyada da vəfat edib Neapol yaxınlığındakı Pozitano şəhərində dəfn edilmişdir. Haqqında film çəkən alman kinomatoqrafçılarının mülahizələrinə görə mərhumun ərəbcə yazılı baş daşı qibləyə doğru qoyulmamışdır ki, bu da, təsdiqlənərsə, müsəlman adətincə dəfnin müvəqqətiliyinə, Əsəd Bəy nəşinin, çox güman ki, doğma vətənə dönməsinə bir vəsiyyət kimi qəbul olunmalıdır.

      Publisist kimi bolşevik sistemini qamçılayan Əsəd Bəy sovet dövründə bizə bəlli olmamış və yalnız Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini qazandıqdan sonra vətənin-də tanınmış, özü və yaradıcılığı haqqındakı faktların kasadlığı, bir neçə təxəllüsə malik olması üzündən mübahisə, hətta nifaq obyektinə çevrilmişdir.

      Məhəmməd Əsəd Bəy – bu, yazıçının Pozitanodakı baş daşına ərəb əlifbası ilə həkk edilmiş tam və dolğun adıdır. Adın altında əlavə olaraq müsəlman ənənəsi ilə bir cümlə də yazılmışdır: «Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin».

      Özünün yazdığına görə Əsəd Bəy 20 oktyabr 1905-ci ildə anası Sürixdən Bakıya dönərkən Ukrayna ilə Rusiya arasındakı çöldə qatarda dünyaya göz açmışdır. «Əksər adamlar doğulduğu evi, yaxud ən azı yeri göstərə bilirlər. Bu yeri, daha doğrusu, bu evi sonralar qocalıqda məsum xəyallara dalmaq üçün ziyarət edirlər. Dediyim xəyallara dalmaq üçün mən gərək sürət qatarının vaqonunu ziyarət edəm. Mən rus dəmiryolçularının ilk tətili zamanı Avropa ilə Asiya arasında yerləşən rus çölünün tam ortasında, anam Sürixdən, rus inqilabçılarının iqamətgahından ailəmin yaşadığı Bakıya gələrkən doğulmuşam. Doğulduğum gün çar, ruslara konstitusiya vəd edən manifestini imzalamışdı. »

      Valideynləri barədə çox az məlumat var, olanlar da ziddiyyətlidir. Yazıçının ömür yolunun müəyyən anlarını onun özü haqqında yazdığı tərcümeyi-halı və romanları verir: atası namuslu bir müsəlmandır, evində hərəmxanası (əsərlərində Əsəd Bəy bu sözü evin qadın bölməsi, qadın guşəsi mənasında işlədir) var, müəllifin yazdığı kimi, tam romantik bir şəraitdə atasının-çar jandarmalarının əlindən qurtardığı qız, Əsəd Bəyin gələcək anası bu evə düşür. Milliyyətcə rus, yaxud xristianlaşmış yəhudi olan bu qadın, Əsəd Bəy hələ kiçik yaşlarında ikən dünyasını dəyişir, uşağın tərbiyəsi ilə birbaşa atası və alman dayə məşğul olur.

      Bakıdakı inqilabi hadisələrlə bağlı Şaumyan daşnak-bolşevik hökuməti dövründə Əsəd Bəy atası ilə bir müddət Türküstan və İranı gəzib-dolaşır, Azərbaycanda Xalq Cümhuriyyəti qurulandan sonra Bakıya qayıdır, Cümhuriyyətin süqutundan sonra isə Gürcüstana, bolşeviklər bu ölkəni zəbt etdikdə isə Türkiyəyə, oradan da Almaniyaya gedir. Hələ körpəlikdən rus və alman dillərinə mükəmməl yiyələnmiş gəncə təhsilini və yaradıcılıq fəaliyyətini davam etdirmək üçün geniş imkanlar açılır.

      Həyatının bu dövrü onun Əsəd Bəy təxəllüsü ilə çap etdirdiyi ilk avtobioqrafik romanı «Şərqdə neft və qan»da və ikinci bədii romanı «Altunsaç»da müəyyən mənada təsvir edilir. Həmin əsərlər avtobioqrafik anları tam aydınlığı ilə ehtiva edir: o dövrdə Türküstan və İranda, eləcə də Azərbaycan və Gürcüstanda baş verən olayların, həmin məkanlarda gəzib-dolaşdığı coğrafi ərazilərin, Berlin Universitetindəki təhsilin, Berlinin 20-ci illərdəki ictimai mühitinin, şəhərin durumunun, küçə və evlərin, idarələrin, müxtəlif peşələrdən olan insanların, mühacirlik mühitinin, qarşılıqlı münasibətlərin və reallıqların, sonralar çalışdığı Yaxın Şərq və Afrika arealının dəqiq və gerçək təsviri. Başlıcası da mühacirət həyatı, romanın qəhrəmanının, zadəgan ailədən olub Türkiyə sultanının devrilməsindən sonra İstanbulu tərk edərək atası ilə birlikdə Almaniyaya köçmüş türk qızının həyatı. Bu qovqun və didərginlərin taleyi çox məqamlarda Əsəd Bəyin və atasının həyat və taleyini xatırladır.

      Atası ilə bərabər qərar tutduqları Berlində Şərqə, Qafqaza hərtərəfli bələdliyi ilə Əsəd Bəy onu əhatə edənlərə yaxşı təsir bağışladı, şərqli insan kimi seçildi, buna uyğun da şərq libası geydi, İran, Rusiya, ərəb dünyası da daxil olmaqla şərq ölkələrinin tarixinin və islamın bilicisi kimi ad çıxartdı.

      Ancaq bununla yanaşı, ayrı-ayrı insanlar tərəfindən öz şəxsiyyətinə qarşı inamsız münasibətləri duyan Əsəd Bəy artıq 20-ci illərdə anladı ki, onun «ekzotik» keçmişi və «bolşevik Rusiya»sından gəlməsi faktı mənfi nəticələr verə bilər, çünki Almaniyanın xəfiyyə xidməti Rusiya və Qafqazdan olan bu qəbilli mühacirlərə şübhə ilə yanaşırdı və buna əsası da vardı.

      Belə bir şəraitdə, təbii ki, təkcə zahiri görkəmi ilə yerli mühitə uyğunlaşmaq, yəni şərq qiyafəsini Avropa kostyumuna, köynək və qalstukuna dəyişdirmək yox (1937-ci ildə nəşr olunmuş birinci bədii romanı «Əli və Nino»nun üz qabığında o məhz bu görkəmdədir), həm də «sənədləşməni» dəyişdirmək tələbatı ortaya çıxdı: Məhəmməd Əsəd Bəy dönüb Leo Noissumbaum oldu ki, «gözəçarpmaz» bir insan kimi minlərlə Berlinlinin axınında ərisin. Müxtəlif güman və versiyalar irəli sürmək olar ki, niyə o, Leo Noissumbaum adının üstündə qərar tutub: uşaq yaşlarında itirdiyi anasının, yoxsa mühacirətdə də onunla olmuş alman dayəsi Aliliçkanın soy adımı?! Yaxud eyni adın bütün dillərdə və məqamlarda müxtəlif variyasiyasımı?!.. Beləki «Leo Noissimbaum»dakı Leo da, «Əssəd Bəy»dəki Əsəd də, «Altunsaç» romanının italyan dilinə tərcüməsinə yazılmış önsözdə atasının İbrahim Bəy Şirvanşir olduğunu deyəndə də bu şəxsin adının Aslan Şir Əsəd Leo, yaxud Lev olduğunu görürük. Əslində o, eyni məna daşıyan adı müxtəlif dillərdə variyasiya edərək özünə təxəllüs seçmişdir. Təkcə Qurban Səid təxəllüsü istisna olmaqla.

      Yeri gəlmişkən, yeni «Avropa» («yəhudi») adı Berlinin kübar ailələrinin, özəlliklə də baron Rolf fon Bodmershofun qapılarını onun üzünə açır. O, rus mühacirlərinin dairəsinə daxil olur, məşhur kinorejissor Mayk Nikolsun atası Pavel Peşkovskinin evinə gedib-gəlir, Vladimir Nabokovun bacısı Yelena Nabokova ilə yaxınlıq edir. Lakin 1933-cü ildə Hitlerin hakimiyyətə gəlişi ilə Almaniyada yəhudilərin sıxışdırılması şəraitində ona, şərqli, qafqazlı mühacir kimi onun şəxsiyyətinə, «şübhəli» soyadına qarşı münasibət dəyişir.

      «Yəhudi» soyadının seçilməsi və ari nəzəriyyəsi baxımından Əsəd Bəyin Leo Noissumbaumun «şübhəli» keçmişi öz işini görür: Əsəd Bəy qonşu Avstriyaya, Vyanaya köçmək məcburiyyətində qalır ki, burada da nisbi təhlükəsizlik qazanır və ilhaqdan (Avstriyanın Almaniyaya birləşdirilməsindən)