Azərbaycan səfəvilər dövləti. Октай Абдулкерим оглы Эфендиев

ı orta əsrlərdə böyük əhəmiyyətə malik olan hadisələrdən biri olub.

      Şah İsmayılın artıq uşaq yaşlarından hakimiyyətə gətirilməsi, elə o vaxtından da döyüşlərə atılması, bir sıra qələbələri və nəhayət qüdrətli bir dövlət yaratması heç də təsadüfi olmayıb. Bu qələbələrin əsasını əslində onun ulu babaları qoymuşdu… Səfəvilər dövlətinin sərhədləri əvvəlki dövrdəki Azərbaycan dövlətinin (Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular) sərhədlərini aşıb keçərək çoxmillətli bir imperatorluğa çevrildi. Ətraf məmləkətlər bu dövləti «Qızılbaş məmləkəti» kimi, daha doğrusu Azərbaycan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin qanuni varisləri hesab etdilər. Bu dövlətin «Səfəvilər» adlandırılması isə Şah İsmayılın ulu babalarından olan və sadəcə Şeyx Səfi adlandırılan Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin (1252-1335) adından götürülüb. Həm xürrəmilik və məzdəkilik, həm də sufizmlə bağlı olan, bir çox hallarda «qızılbaşlıq» adı ilə tanınan Səfəviyyə fikri cərəyanı məhz Ərdəbildə formalaşmış, buradan Şərqin bir çox ölkələrinə yayılmışdır. Şah İsmayılın babası Şeyx Cüneyd və atası Şeyx Heydər bu cərəyana dayaq olaraq, bununla da yeni bir dövlətin bünövrəsini qoymuşlar. Şeyx Səfiəddin nəslinin nümayəndələri bütün Azərbaycanın birləşməsi arzusunda idilər. Bu arzunu gerçəkləşdirmək isə İsmayıla nəsib oldu.

      İsmayılın hakimiyyətə gəlməsi (1499) feodal münasibətlərin kəskinləşməsi nəticəsində Ağqoyunlu dövlətinin dağılması dövrünə təsadüf edir. Hər bir dövlətin süqutu zaman isə cəmiyyətdə güclü narazılıqlar olur, bu baxımdan xalq İsmayılı özünün rifah və mənafeyi uğrunda mübarizə aparacaq bir sərkərdə timsalında görür və ona böyük ümid bəsləyərək ardınca getdi. Beləliklə, İsmayılın bayraqları altında Şamlı, Ustaclı, Rumlu, Təkəli, Zülqədər, Əfşar, Qacar, Varsaq adlı türk (Azərbaycan) tayfaları, Qaradağ və Talış sufiləri birləşdilər. Sonradan onlar İsmayılın ordusunun ən fədakar döyüşçüləri kimi tarixə düşdü.

      1501-ci ildə İsmayıl Təbrizdə Azərbaycanın şahı elan edildi… I Şah İsmayıl dövründə Heratdan Bağdadadək uzanan nəhəng ərazidə əhali əsasən Azərbaycan dilində danışırdı. Şah İsmayıl yeni dövlətin əsaslarını möhkəmləndirmək üçün ölkə daxilində islahatlar apardı. O, elmin, mədəniyyətin, incəsənətin, sənətkarlığın inkişafına geniş yer ayırır, tarixi abidələrə, ziyarətgahlara diqqət və qayğı ilə yanaşırdı.

      Azərbaycan dövlətinin sürətli inkişafı, qısa müddət ərzində Şərqin ən qüdrətli imperiyalarından birinə çevrilməsi, İsmayılın təkəbbürlüyü ətrafdakı rəqib dövlətləri qıcıqlandırırdı. Xüsusilə Osmanlı imperiyası Şah İsmayıla və Azərbaycan əhlinə qorxu, ehtiyat, qibtə və düşmən kimi yanaşırdı. İki böyük qüdrətli müsəlman dövlətinin – Səfəvilər (Azərbaycan) və Osmanlı Türkiyəsinin qarşıdurmasını çoxdan maraqla seyr edən Avropa hökmdarları kimi digər qüdrətli güclər də vardı. Məhz Avropa Osmanlılara silah-sursat və 300 top verdilər. Beləliklə, 1514-cü ildə Osmanlı Sultanı I Səlim Azərbaycan sərhədində 100 mindən çox nəhəng qoşun toplayır və Çaldıran düzündə döyüş olur. Bu vuruşmada Şah İsmayıl təkcə qüvvə baxımından deyil, həm də silahlanma baxımından Sultan Səlimdən geri qalırdı.

      Səfəvilərdə artilleriya demək olar ki, yox idi. Səfəvilərin əsas qüvvəsi olan süvari qoşunu topların və yeniçəri nişançılarının atəşi qarşısında aciz idi. Bununla belə qüvvələrin qeyri-bərabər olmasına baxmayaraq, Şah İsmayıl başda olmaqla qızılbaş döyüşçüləri bu vuruşmada misli görünməyən qəhrəmanlıq göstərdilər. Qızılbaş ordusunun Çaldıran (İranın indiki Maku vilayətində düzənlik yer) vuruşmasında məğlubiyyətini müasirlər I Şah İsmayılın özünə arxayınlığı və öz sərkərdələrinin məsləhətləri ilə hesablaşmaması ilə əlaqələndirirlər. Lakin yuxarıda qeyd olunan faktlardan da göründüyü kimi, Şah İsmayılın məğlubiyyətini indiki terminlə desək, sultanın ordusunun o dövr üçün qabaqcıl texnikadan, məhz artilleriyadan geniş istifadə etməsi ilə əlaqələndirmək lazımdır.

      Səfəvilərin Çaldıran vuruşmasındakı məğlubiyyəti tezliklə öz acı nəticələrini verdi. Osmanlı sultanı Xoy, Mərənd və Təbrizi ələ keçirdi, lakin qızılbaş döyüşçülərin müqaviməti ilə üzləşib Təbrizdə çox dayanmağa müvəffəq olmadı. Talan etdiyi Azərbaycan sərvətilə bərabər, bir çox sənətkarları da əsir apardı ki, bu da sonradan Osmanlı Türkiyəsində sənətkarlığın inkişafında önəmli rol oynadı. Çaldıran vuruşmasından sonra yaşadığı 10 il ərzində, I Şah İsmayıl fəaliyyətini yalnız dövlətin möhkəmlənməsi və hərtərəfli inkişafı istiqamətinə yönəltdi. 1524-cü ildə vəfat etdi. Şah İsmayıl Azərbaycan dilini saray və dövlət dilinə çevirmiş, siyasi, ictimai, iqtisadi və mədəni inkişafı üçün böyük işlər görmüşdür.

      Şah İsmayıl vəfat etdikdən sonra qızılbaş tayfalarının əmirləri arasında güclənən çəkişmələrin nəticəsində mərkəzi hakimiyyət zəiflədi. Hakimiyyət başına bir-birini ardınca rumlu, təkəli və şamlı tayfaları gəldilər. Bu dövr 1534-cü ilə qədər uzandı. Kiçik fasilələrlə 20 ilə qədər davam etmiş Səfəvi-Osmanlı müharibələri də elə bu zamana təsadüf edir. I Sultan Süleymanın dövründə öz qüdrətinin zirvəsinə çatmış Osmanlı imperiyası istila etdiyi ölkələrin saysız- hesabsız insan qüvvəsi və maddi ehtiyatlar hesabına üstün idi. Ona görə 1555-ci il sülhünə görə, Səfəvilər Qərbi Gürcüstanı Osmanlı Türkiyəsinin nüfuz dairəsi kimi tanımağa məcbur oldular…

      I Şah Təhmasibin vəfatından sonra Səfəvilər dövləti qızılbaş əyanlarının çəkişmələri nəticəsində bir az da zəiflədi. Qanlı mübarizə nəticəsində hakimiyyətə gəlmiş II Şah İsmayıl kütləvi edamlarla öz hakimiyyətini möhkəmləndirməyə cəhd göstərdi. Lakin o, feodalların suiqəsdinin qurbanı oldu. XVI əsrin 70-ci illərinin sonu üçün dövlət əslində qızılbaş əmirləri arasında bölündü. Zəif iradəli Şah Məhəmməd Xudabəndənin timsalında mərkəzi hakimiyyət iflic vəziyyətinə düşdü və fəaliyyətdən qaldı.

      Osmanlı Türkiyəsi Səfəvilər dövlətindəki belə daxili çəkişmələrdən istifadə edərək Cənubi Qafqazı işğal etməyə nail oldu. Qanlı döyüşlər meydanı olan Azərbaycan böyük ziyan çəkdi. Osmanlı türklərindən başqa, dəfələrlə Krım xanının dəstələri də Şirvan torpağını viran etmişdi. Səfəvilər dövləti daha Osmanlı türk ordusunun hücumunun qarşısını dayandırmaq iqtidarında deyildi və sülh müqaviləsi bağlamaq məcburiyyətində qaldı. Həmin sülhə görə, Səfəvilər Osmanlılar tərəfindən Gürcüstanın və Azərbaycanın işğalı faktını etiraf etdilər. Daha bir neçə il keçdikdən sonra I şah İsmayıl tərəfindən əsası qoyulmuş Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin varlığına son qoyuldu.

      Əsərdə təkcə müharibə və çəkişmələrdən deyil, Səfəvilər dövlətinin iqtisadi, sosial həyatına da geniş yer ayrılıb. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranması ilə kənd təsərrüfatı canlanmış, sənətkarlıq və ticarət yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Ümumdünya şöhrəti qazanmış yerli ipək sayəsində Azərbaycanın Rusiya dövləti ilə və Avropa ölkələri ilə iqtisadi əlaqələri inkişaf edir və möhkəmlənirdi. Ərəş, Təbriz, Şamaxı və Culfa şəhərləri ipək məmulatlarının beynəlxalq ticarət mərkəzlərinə çevrildilər. Ərdəbil, Naxçıvan, Gəncə, Bakı və bir sıra digər şəhərlər də iri sənətkarlıq istehsalı mərkəzləri oldular.

      Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında yeni bir mərhələ də Səfəvi hakimiyyəti dövrü ilə bağlıdır. Bu Azərbaycan (türk) dilinin geniş yayıldığı dövr idi. Ümumdünya şöhrəti qazanmış görkəmli ədəbi əsərlər bu dildə yaradılmışdır. Füzuli, Xətayinin özü, Həbibi və b. Azərbaycan (türk) dilində yazıb yaratmışdılar. Geniş şöhrət qazanmış Təbriz rəssamlıq məktəbi əsərləri dünya incəsənəti inciləri sırasına daxil olmuş, Sultan Məhəmməd və Kəmaləddin Behzad kimi görkəmli rəssamlar yetişdirmişdi.

      Xalqımızın tarixində Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin müstəsna yeri var. Bu dövlətin tarixi müasirlərimiz üçün bir çox cəhətdən ibrətamizdir. Səfəvilər dövlətinin zəifləyib süqut etməsinin bir sıra obyektiv səbəbləri var. Qızılbaş tayfaları və əmirlərinin arasında birliyin olmaması, onların bir-biri ilə münaqişə və düşmənçilik etməsi, var-dövlət, gəlirli torpaq, mənsəblər və hakimiyyət uğrunda qanlı toqquşmaları, tayfa mənafelərinin, fərdi mənafeyin ümumi dövlət ehtiyacları və tələblərindən üstün tutulması – bütün bunlar