Türk və dünya: munis tariximiz. Мурад Аджи

başçılığı ilə təşkil edilmiş ilk atlı ordudur.

      Bunu dünya görüb və heyrətlənib.

      Kirin ordusunun əsasını-nüvəsini «məğlubedilməzlər» təşkil edirdilər–min nəfər seçmə süvaridən ibarət olub.

      Zireh və dəbilqə geyinmiş bu süvarilər çarın şəxsi mühafizəçiləri idilər. Bunlara xəzərlər deyirdilər.

      Burada hər şey Altaydakı kimi gözəl idi.

      Bununla belə, Parsın ən çox çiçəklənmə dövrü Daranın zamanında olub. Dara müharibələri ilə yox, dövlət islahatları ilə şöhrətlənib. O, ölkəyə Altayın dövlət quruluşunu gətirdi.

      Bu, dünyada ilk türksayağı inzibati islahatlardan biri idi.

      Parsda türklər təxminən iki əsr hakimiyyətdə oldular və çox şeyə nail oldular. Ancaq onların qüdrəti qırıldı.

      Əski inanclı kahinlər güclü çıxdılar. Qəsd toru qurdular.

      Çiçəklənmiş ölkəni dağıtdılar. Heç sən deyən bir müqavimətə də rast gəlmədilər. Çar onları tabe olmağa məcbur edə bilərdi. Etmədi. Öldürə bilərdi. Öldürmədi.

      Çar inanca hörmət nümunəsi göstərdi. Əcdadından bilirdi: inancı zorla qəbul etdirmək olmaz. Bu düşüncə Əhəmənilər xanədanına son verdi.

      Bəs xanədan necə məhv oldu?

      Tarix dəqiq məlumatlar saxlamayıb. Xalqın rəvayətlərində isə belə açıqlanır: Çarı öz təbəələri öldürüb. Bu, Altayın ənənələrinə uyğundur. Əgər hökmdar xalqın taleyini çiçəkləndirə bilmirsə, o, qurban getməlidir: onu – Allahın padşahını camaatın qarşısında öldürürdülər.

      Qayda belə idi. Türk hökmdarının səhv etməyə ixtiyarı yox idi, əks halda o, hakim deyil.

      Dini ehtiraslar Böyük Parsı payız yarpağı kimi fırladırdı.

      Nahaq yerə bu süqutu Makedoniyalı İsgəndərin ayağına yazırlar. Heç bəlkə o, Parsda olmayıb. Onun Parsa yürüşü mifə bənzəyir, sübutlarla təsdiqlənmir.

      Bu nizamsızlıq Parsda çox çəkdi.

      Nəhayət, başqa bir altaylı hakimiyyətə gəldi. Ona xan Arsak deyirdilər. Bu, türkcə Bahadır Sak (igid sak) demək idi.

      O, yeni bir nəslin, Arşakilər sülaləsinin və Parfiya dövlətinin əsasını qoydu.

      Atlıların Qafqaza gəlməsi hiss olunmadı. Onları ilkin Dərbənddə tanıdılar. Bu qala-şəhər Şimalla Cənubun, Şərqlə Qərbin yollarının qovşağında yerləşirdi. Avropaya Roma imperiyasına yollar buradan başlanırdı.

      Həmin hadisə eradan əvvəl 250-ci ildə baş verdi.

      O vaxtdan Orta Şərq əbədi olaraq türk mədəniyyəti ilə üzviləşdi.

      Şəhərlərdə, ziyalı-işıqlı insanların ağlında, ürəyində bu mədəniyyət baş oldu.

      «Xilasedici» sözü göydən yerə endi – yer gerçəkliyi oldu.

      Əski Parsın bir hissəsi olan yeni ölkə dağınıqlıqdan çıxdı, yenidən güc qazandı.

      Açı-Dahaqa əfsanələri xalqların Böyük köçü ilə bağlı bu tarixə zəif, zərrə şəklində bir işıq salır. Ancaq İranda bu məsələlər haqqında Hindistandakından çox az məlumat var.

      Açı-Dahaqa Orta Şərqdə hakimiyyətə gəlmiş bir özgəyerli hökmdardır.

      Qədim dastan onun portretini ilan-əjdaha obrazında təsvir edir (Hindistanda naqa olan kimi).

      Məlumdur ki, Açı-Dahaqa Göy Allahına inam yolunda mübarizə aparıb, ancaq onu hamı başa düşməyib. Əhalinin əksəriyyəti oda sitayiş ediblər. Təkallahlılıq onlara yad olub.

      Mahiyyətcə Hindistandakı süjet təkrar olunub – yerli əhali gələnlərin inamına həvəssiz yanaşıblar. Əvvəlki mənəvi mədəniyyətin tərəfini saxlayıblar.

      Parsda zərdüştlülüyün, sonra manixeyçiliyin törəməsinin səbəbi var. Bu iki din türkün inancını yerli şəraitə «uyğunlaşdırırdı». Və bunu uğurla icra edirdilər. Əhəmənilərin süqutunun səbəbi də buradan gəlir onlar insanların şüurunu dəyişdirməyə risk edirdilər.

      Mənəvi mədəniyyətin tarixi belə nümunələrə az rast gəlməyib ki, güclü xanədanlar dini ziddiyyətlər ucbatından tarix səhnəsindən gediblər.

      Böyük Parsın yerində hadisələrin səhnəsinə Parfiya gəldi.

      Parfiyada Altay üslubu aydın seçilir. Parfiyanın torpaqları Xəzər dənizinin cənub sahillərindən başlayıb cənuba gedir, Hind çayına qədər uzanır. İndi həmin torpağın böyük hissəsinə Azərbaycan İranı deyirlər. Buranın əhalisi əvvəlki kimi yenə türklərdir.

      Parfiya çarının qohumları Midiyada, Qafqaz Albaniyasında və Ərmən torpağında hakimiyyətdə idilər.

      Parfiya müvəffəqiyyətlə Roma ilə rəqabət aparırdı. Eradan əvvəl I əsrdə ölkə qüdrətinin zirvəsinə çatmışdı.

      Arşakilərin/Arsakilərin kimliyi haqqında alimlər çoxdan mübahisə edirlər. Ancaq bu mübahisələrin nəticəsi yoxdur. Çünki mübahisələrin tozunda çox vacib detallar görünməz olur. Məsələn, çarın möhürü indi İranın Dövlət muzeyindədir.

      Onun üstündə türk run işarələri (Orxon əlifbası) aydınca oxunur.

      Əgər möhürün üstündə türk run yazısı varsa, deməli, bu hökmdar türkdür.

      Deməli, Arşakilər/Arşakilər türkdürlər.

      Ancaq kimə deyirsən, Avropanın və Rusiyanın alimləri Arşakiləri hansı millətin ayağına desən, yazırlar, bircə türkdən başqa.5

      Çarın möhürü də, başqa sənədlər də, real tarix də nəzərə alınmırsa, hətta İranın Altayla, Böyük Köçlə əlaqəsi görülmürsə, onda iranşünaslığa inam qırılır.

      İranlılar sasanilər zamanından, parf çar xanədanını devirəndən sonra tarixi təhrif etməyə başladılar.

      Xələflər özlərini çar (kağan, xan) yox, şah adlandırdılar və İran terminini işlətdilər. Bununla da Parfiya və Arşakilərin yaddaşdan kökünü kəsmək istədilər. Ancaq bunu çox kobud şəkildə etdilər. İranda «yeniləşdirilmiş zərdüştlük» dövlət dini oldu, maqlar və kahinlər ruhaniliyi ələ aldılar.

      Sasanilər Arşakilərin hakimiyyət tarixini iki dəfə azaltdılar və onların nailiyyətlərini öz ayaqlarına yazdılar. Onlar türk Parfiyasını unutmağı məcbur etdilər.

      Amerika şərqşünası R.Tray təəccüblə yazır: «Biz parflar haqqında sələflərindən daha az şey bilirik».

      Qərbdə hətta məşhur alimlərin çox həcmli elmi əsərlərində parf dövrü ümumiyyətlə buraxılır. Elə bil İranda nə parflar, nə də ümumiyyətlə türklər olub.

      Avropa tarixçiləri parflara münasibətdə iki istiqamətə ayrılırlar. Biri ancaq pis tərəfdən yanaşır. Məsələn, M. Delafua 1885-ci ildə Parisdə çıxan kitabında belə yazır: «…parflar (eyni təyinlər türkün adı çəkiləndə də təkrar olunur T.H.) kobud barbar xalqdır. Onun dövlət təşkilatı Attilanınkına bənzəyir».

      Təbii

5

Bu tədqiqatçıların siyahısında iki nəfər istisna var:

a)Bunlardan biri P.Melioranskidir. O, XIX əsrin 90-cı illərində «Kül tigin» abidəsindən danışarkən arşakilərin pulunun üstündə Orxon run yazısının tipində damğa olduğunu söyləyənlərə isnad edir. Özü bu fikri bölüşdürməsə də, hər halda faktlığını göstərir yəni arşakilər dövlətinin pulunda türk damğası– hərfi varsa, deməli, bu mədəniyyət, bu dövlət türkündür.

b)XX əsrin 80-ci illərində türk etnosunun istedadlı tədqiqatçısı L. Qumilyov qətiyyətlə dedi ki, arşakilər türkdür. Hətta arşakilərin Türküstandan gəlmiş olmasını deyən alim, onların Azərbaycanda müstəqil sülalələr kimi yaşadıqlarını dedikdən sonra məhz belə ifadə işlədir: «Y.e.nın VI əsrindən sonra onlar yerli türklərin içində əridilər*. T.H.