Qədim türklər. Лев Гумилев

və 557-ci ildə özü taxta çıxdı. O, banisi olduğu sülaləni Bey-Çjou adlandırdı.

      Şərqdə müharibə. Jujanlara divan tutduqdan sonra türkyutlar köçəri qonşularına qarşı fəal hərəkata başladılar. 554-cü il knyazlığın imperiyaya çevrilməsi ili idi. Şimalda Tsiqu dövləti fəth olundu. Çinlilərin Tsiqu adı altında qırğızları, yaxud çikləri nəzərdə tutduqları aydın deyil. Lakin buna baxmayaraq həmin dövrdə Sayan dağlarını aşmaq türkyutlara müyəssər olmasa da, Muğan xan artıq öz şimal sərhədlərini möhkəmləndirmişdi.27

      Şərqdə həmin dövrdə üç xalq: çinlilərin xi adlandırdığı tatablar, kidanlar və Çin coğrafiyaşünaslarının əsərlərində Şivey adını daşıyan Otuz tatar tayfası yaşayırdı. Hər üç xalq monqol dilinin dialektində danışırdı, məişət və mədəniyyətcə yaxın idi, lakin bununla belə, həmişə bir-biriləri ilə düşmənçilik aparırdı. Tatablar Xinqanın qərb yamaclarında yaşayırdılar və Bey-Tsi imperiyasının müttəfiqi idilər. Kidanlar Mancuriyanın düzən hissəsini, Lyaoxe çayından şimal tərəfi tutmuşdular. Onlar daim tatablarla vuruşurdular və aydın məsələdir ki, Bey-Tsi sülaləsi ilə də münaqişəyə girirdilər. 553-cü ildə Bey-Tsi imperatoru Veydi Kidan xalqını əzib onun əksər hissəsini özünə tabe etdi. Qalanlar ya Koquriyaya (Koreya) qaçdılar, ya da artıq Sarı dəniz hövzəsinə çıxmış tatarlara tabe oldular.

      Kidanlar üzərində qələbə nəticəsində Bey-Tsi dövləti özünün xarici siyasi vəziyyətini gücləndirmək əvəzinə daha da pisləşdirdi, çünki şimalda o, artıq türkyutlarla həmsərhəd idi. Syanbilərin qalıqlarına amansız divan tutulması və dövlətin hədsiz vəsaitini udan buddizmə açıq himayədarlıq xarici düşmənlərə müqaviməti zəiflədirdi. Həmin dövrdə Bey-Çjou bir tərəfdən türkyutlarla ittifaq sayəsində, o biri tərəfdən isə sülalə hakimlərinin xidmətkar silklərə arxalanması, buddist və daoçu rahiblərə vəsait xərcləməməsi nəticəsində genişlənir və möhkəmlənirdi. 579-cu ildə imperator U-di buddizmin və daosizmin yasaq olunması haqqında fərman imzaladı. Bu Çin VIII Henrixi «Səma başlanğıcı» titulunu qəbul etmiş, Buddanın və Lao-tszının bütlərini taxtının sağ və sol tərəfinə qoymaq əmrini vermişdi. O, həmin bütlərin əhatəsində oturaraq açıq sitayişi qəbul edir və bununla da dini gözdən salmağa çalışırdı. Çjou imperiyası hətta Qərbi Asiyada da şöhrətlənməyə başladı. Burada müxtəlif səviyyəli hakimlər imperiya ilə əlaqə yaratmağa çalışırdılar. Məsələn, 553-cü ildə eftalitlərdən, 555-ci ildə isə İrandan səfirliklər gəlmişdi. Toqonların yenidən, yalnız Çjou imperiyasının qüvvələri ilə darmadağın edilməsindən sonra 559-cu ildə Qaoçan (Turfan), 561-ci ildə Kuça, 564-cü ildə Karaşar öz səfirliklərini göndərmişlər.

      Bay-Çjou imperiyasının əsas məqsədi şərqi imperiyanın – Bey-Tsizinin məhvi idi. Lakin düzgün istifadə olunacağı təqdirdə Bey-Tsizinin müstəqilliyini qoruyub saxlamağa imkan verən zəngin daxili ehtiyatları vardı. Hər şey türkyut xanının kimin tərəfində dayanmasından asılı idi.

      561-ci ildə hər iki imperator Muğan xanın qızına elçilik üçün səfirlər göndərdilər. Zəngin Bey-Tsidən gətirilən hədiyyələr az qalmışdı ki, məsələni onların xeyrinə həll etsin, lakin Çjou səfirliyinin diplomatik çevikliyi Muğan xanı ittifaq haqqında müqaviləyə sadiq qalmağa məcbur etdi. O, hədiyyə itkisinin yerini hərbi qənimətlə doldurmaq qərarına gəldi.

      563-cü ildə müttəfiqlər Tsinzyanı mühasirəyə aldılar, lakin qələbə qazana bilmədilər. Türkyutlar isə ölkəni çapıb taladıqdan sonra doğma çöllərə qayıtdılar. O biri il yürüş yenə təkrar olundu, lakin tsistlərin Loyan altında Çjou ordularından birini tam şəkildə əzmələri Muğan xanı qoşunlarını geri çəkməyə məcbur etdi. Lakin uğursuzluğa baxmayaraq Muğan xan Tsi imperiyasının ittifaq bağlamaq təklifini yenidən rədd etdi. Bu müttəfiqlik müqaviləsinə uyğun olaraq Çjou imperiyası hər il türkyutlara 100 min top ipək parça verməsi ilə izah edilir.

      572-ci ildə Muğan xan öldü. Onun qardaşı və varisi Toba xan Çjou imperiyası ilə əlaqələrini kəsmədən Tsi imperiyası ilə sülh bağladı. Çjou dövləti xəracdan boyun qaçırmağa cəsarət göstərəndə ilkin vəziyyətin bərpası üçün türkyutların bir hərbi qüvvə nümayişi kifayət etdi. Türkyut yürüşlərindən qorxan Tsi imperiyası sülhün xatirinə xərac verərək öz xəzinəsini ilbəil boşaldırdı. Tobo xan deyirdi: «cənubda iki oğlan (Çjou və Tsi) bizə itaət etsə, kasıbçılıqdan qorxmağa dəyməz».

      Tsi imperiyası ilə müttəfiqlik türkyutların Çinlə mədəni ünsiyyətinə imkan yaratdı. Xanın düşərgəsində buddist rahiblər görünməyə başladı. Tobo xan özü buddizmi qəbul etdi. Buddist missioner öz dininin gücünü buddizmə tapınmış Tsi imperiyasının qüdrəti və zənginliyi ilə sübuta yetirməyə çalışırdı. Lakin tezliklə Tsi imperiyasının darmadağın edilməsi türkyutların bu dini təlimə inamlarını itirdi və 581-ci ildə Suy sülaləsi hakimiyyət başına gələndən sonra buddistlər Çinə dönməli oldular.

      576-cı ildə çjoulular tsistləri məğlub edib Pxinyan şəhərini ələ keçirə bildilər. Tsistlərin Pxinyanı geri almaq təşəbbüsləri baş tutmadı və Eçen şəhərində mühasirədə olan Tsi imperatoru şəhəri təhvil verməmişdən əvvəl knyaz Qao Yuan Tszunun xeyrinə taxtdan imtina etdi. Qao Yuan Tszu isə 577-ci ildə əsir düşdü.

      Darmadağın edilməsinə baxmayaraq süquta uğrayan sülalə Tayyuan şəhərinin sakini Qao Bao-ninin simasında bacarıqlı müdafiəçi tapdı. Hələ məğlubiyyətdən əvvəl, 576-cı ildə o, indiki Çaxarda yerləşən İnçjou sərhəd qalasının komendantı təyin olunmuş və qısa müddət ərzində təkcə çinlilərin deyil, köçərilərin də hörmətini qazanmışdı. Sülalənin süqutundan sonra yaranan vəziyyət Qao Bao-ninin müstəqilliyini təmin etmişdi. Qao Bao-nini prinsipsiz siyasi şöhrətpərəst deyildi; onun simasında ilk növbədə Şimali Çinin dirçəlişinə təkan verən mənəvi qüvvələr – borca sədaqət, vətənpərvərlik və mübarizədə əzmkarlıq hissləri öz təcəssümünü tapmışdı. O, qalib tərəfin fəxri təslim təklifini qətiyyətlə rədd etdi və özünün türkyutların yanına qaçmış Tsi sülaləsinin sonuncu nümayəndəsinin – knyaz Qao Şao-inin tərəfdarı olduğunu bildirdi. Bu hərəkətinə görə Qao-Bao-ninə kansler (əlbəttə, həmin vəzifəni tutmaq imkanı yox idi) rütbəsi verildi.

      Türkyut xanı Bey-Çjounun hədsiz güclənməsindən ehtiyat edərək məğlub sülalənin tərəfini saxladı. Öz imperatoruna qarşı üsyan qaldıran və Fanyanda (indiki Pekin yaxınlığında) möhkəmlənən sərkərdə Lyuy Çjan-tszı da bu ittifaqa qoşuldu.

      Qao Bao-nin dərhal sərəncamındakı bütün qüvvələri səfərbərliyə alıb Qao Şao-inin mövqeyinə keçdi. Lakin o, gecikmişdi. Qoşunlar Lyaoxe çayının sahillərinə çatanda Fanyanın dağıldığı və üsyanın yatırıldığı xəbəri gəldi. Qao Şao-i türkyutların yanına qayıtdı, Qao Bao-i isə öz əyalətində möhkəmləndi.

      Bey-Çjou üçün ən qorxulu düşmən türkyutlar idi. 578-ci ildə Tobo xan Çinə soxuldu və Çjou ordusunu qılıncdan keçirdi. 579-cu ildə başlanan danışıqlar kəsildi, hərbi əməliyyatlar isə türkyutların tam üstünlüyü ilə davam edirdi. Lakin Çin elçisi Tobo xanı hədiyyələrlə şirnikləndirə bildi və 580-ci ildə sülh bağlandı. Bu sülh müqaviləsinə görə Qao Şao-i çinlilərə verildi və Çjou dövlətinin

27

Tibet mətnindəki Zama-xaqan, yaxud Zama-moğan Pelyonun təxmini ehtimalına görə Muğan xandır. «Zama» adı «azmış» ola bilməz, çünki göy türklərin sonuncu hökmdarı Ozmış xan hakimiyyət başında olduğu iki il müddətində (742—744) Şimala yürüşə çıxmamışdı. Ehtimal ki, «Zama»nı «Azma» («az» felinin inkarı) kimi oxumaq lazımdır. Türk xanlarının titullarında bu cür epitetlərə tez-tez təsadüf olunur