Məmməd Arazlı günlərim. Gülxanım Fətəliqızı

buraxılmamışdı; həyətə əyilən ağac budaqlarını, çəpərə dırmaşan sarmaşıqları, gicitkən kollarını gəmirə-gəmirə komissiyanın qərarını səbirsizliklə gözləyirdilər. İndi hadisələrin üstündən illər adladığı bir vaxtda vicdanla deməliyəm ki, müsadirə komissiyası yetimlərin xeyrinə bölgü apardı. Guya bütün əmlakın yeddidə birini məhbusa “verib” oradaca müsadirə elədilər. Atamın payına bir dana, bir dəst yorğan döşək, bir də divardan asılı kərənti və oraq düşdü. Kimsə vəzifəsini tezcə yerinə yetirdi – dananın boğazına ip salıb fermaya apardı. Yorğan-döşəyi anam səliqə ilə yığıb eyvana – məhəccərin üstünə qoydu. Kim apardı, hara apardı – daha bunlar yadımda deyil. Mənim vəzifəm bu oldu ki, səhərdən bəri ac-acına qalan, “nümayişə hazır mal-heyvanı örüşə çıxarım”.

      Açığı, müsadirə tamaşasını uzatmağa, dəqiq təsvir etməyə gücüm çatmır, yaş məni boğur, həyəcanımı idarə eləyə bilmirəm. Yaxşı yadımdadır ki, əhvalatdan sonra bizə və sürgün olunmuşların kənddə qalmış qohum-əqrəbalarına müəyyən dərəcədə münasibət aydınlaşmağa başladı. Artıq “professional xalq düşmənləri” idik. Bizə fermada işləmək, xırmanda taxıl döymək, toxum səpmək və bənzər təsərrüfat işlərində əmək haqqı qazanmaq rayon mərkəzindən gələn təlimatlara əsasən (yəqin ki, göstəriş şifahi idi) qadağan olunurdu. Bəs necə eləməli? Çörək qazanmaq lazımdır. Uşaq dünyamda yaxşılar, pislər seçildi. Pislər suyumuzu kəsir, otumuzu gözgörəsi biçib aparır, üstəlik, itimizə daş atır, toyuq-cücəmizi perikdirməkdən zövq alırdılar. Bizim dinməyə haqqımız yoxdu. Atamız xalq düşməni idi. Onda Dadaş əmilər, Abbas, Əli kişilər döşlərini irəli verdilər. Dadaş əmi kolxoz sədrinin özünə demişdi ki , “İnfilin oğlunu mənə köməkçi ver” (O vaxt taxılbiçən maşınlar yox idi, bu işi qadınlar görürdülər). Qadınlar – bir dəstədə 5-6, bəzən də 10-12 qadın yetişmiş zəmini biçib tökür, bir kişi də biçilmiş taxıldan dərz bağlayıb taya vururdu. Bu biçinçi qadınlar (cavan gəlinlər, qızlar) elə sürətlə işləyirdilər ki, bir kişi onlarla ayaqlaşa bilmirdi. Onda köməkçiyə ehtiyac olurdu. Bağçıların əmək haqqı yaxşı idi. Ancaq 12 yaşlı uşaq üçün çox ağır işdi. Bütün günü ikiqat vəziyyətdə işləməyə fiziki qüvvəm çatmırdı. Qadınlarn gözü qabağında “kişilik qürur”nu sındırmaq da olmazdı. Hərdən yavaşca deyərdim: “Dadaş əmi, vay belim”. Dadaş əmi tez səhəngləri yoxlardı. Bay, su qızıb ki, – deyərdi, – səhəngi boşaldıb mənə verərdi, yüyür bulağa, yavaşca qulağıma deyərdi, “tələsmə, bulaq üstündə bir az otur, dincini al”. Yaxşılar yaxşılıq edərdi, amma özlərini gözə soxmazdılar. Onlar insan taleyinin keşiyində durmağı vəzifələrinə daxil xidmət sananlardı. Yaxşılar birinci əl uzadarlar, əldən tutanlar, həmişə zamanı çiynində aparanlardı.

      Yaxşılar hərəsi bir cürə yaxşı,

      Hər zaman yaxşını yetirə bilmir.

      Nadanlar külüngü, pislər yağışı,

      Yaxşının yerini itirə bilmir.

      Yaxşılar sırasında bizim üçün yaxşıların yaxşısı nənəm idi. Kiçik oğlunu müharibədə itirmişdi, ortancıl oğlunu da xəbərsiz-ətərsiz aparmışdılar. Ona heç cür “xalq düşməni” sözünü xırdalayıb başa salmaq olmurdu. Nənəm deyirdi:

      – Mənim ocağımda haram tikə bişməyib. Oğlum niyə qonum-qonşuya düşmən olmalıdı? Bizimlə qoynu-qoltuğu dolu açıq-aşkar əlaqəsi olan bu ipək qarı oğlunun bəraət alıb qayıtdığı günü görmədi, onillik həsrətə hamımız dözdük, bircə nənəm dözmədi.

      Bioqrafiyamda bu məsələni gizlətmişəm. Deyə bilməmişəm, deməyə utanmışam ki, atam “xalq düşməni”dir. Pis adamlar baxışları ilə yanıq verən əda ilə bu “günahı başıma çırpıblar, yaxşı adamlar sifətimdən bu xəcalət əlamətini çox incəliklə – araya başqa söz qatmaqla, söhbətin axarını hansı ikinci dərəcəli səmtə dəyişiblər…

      Qış günləri evdə eşitdiyim cəhrə səsi, bayatı yanğısı, holavar zümzüməsinin həzin musiqisi idi.

      Şaxtalı günlərdə soyuq siniflərdə dərs öyrəndiyim, aylı gecələrdə kəndin sakit həyatına “daş atdığım” günlər az olmayıb. Müharibənin son illərini yaxşı xatırlayıram. Kəndimizdə orta məktəb bağlandığına görə, 7-ci sinifdən sonra iki il məktəbdən qaldım.

      Belə bir şeirim var: “ Komsomola keçdiyim gün”. Bu hadisəni çox təmtəraqlı ifadələrlə, olmayan şəkildə təsvir etməyə çalışmışam. İndi yaşımın bu vaxtında,belə etiraf mümkünsə, özüm-özümdən üzr istəyərdim. Komsomola keçdiyim günün ağrı-acısı sevincindən – həzzindən çox olub, xeyli çox.

      … Orta məktəbdə 1-ci sinifdən 10-cu sinfə qədər əlaçı olmuşam. Bir dəstə uşağı komsomola keçirmək üçün kənd məktəbindən rayon mərkəzinə gətirdilər. Nümayəndə heyətinə məktəb partiya təşkilatının katibi rəhbərlik edirdi. Qəbul mərasimi rayon komsomol komitəsi birinci katibinin otağında gedirdi. Yaxşı yadımdadır, katib komsomola keçənlərin adını oxuyur, adı çəkilən ayağa durur, katib “etiraz yoxdur ki?” sualını verir, razılığı, narazılığı gözləmədən öz sualına “yoxdur” – deyib xoşbəxt uşaqları təbrik edirdi. Mənim adımı çəkəndə otağa çox dərin sükut çökdü. Hiss elədim ki, büro üzvləri arasında vəziyyətimə şərik olanlar da var, baş sağlığı verənlər də. Kimsə sükutu pozdu: “Atası xalq düşmənidir. Deyə bilmərəm onun günahı nədən ibarətdir”. Partiya təşkilatının katibi icazə almadan ayağa durdu: “ Yoldaş Stalin deyib ki, oğul atanın, ata oğulun, qardaş qardaşın günahına cavabdeh deyil”. Bu sözün dərininə gedən olmadı: Yoldaş Stalin bu sözü nə vaxt deyib, harda yazılıb?

      Bayaqdan bəri ayaq üstə olan mən başıma yağan suallara ağlaya-ağlaya cavab verirdim. Birinci katib ayağa durdu və qəti şəkildə dedi: “ Sovet dövründə doğulmuş uşaqdı, özü də əlaçıdı, suallara yaxşı cavab verdi. Təklif var – keçirilsin!”

      Sonralar öyrəndim ki, göz yaşımdan kövrələn bu yaxşı adam o vaxt Şahbuz rayon komsomol komitəsinin birinci katibi İbrahim Səfərov olub.

      (Vərəqin arxasında yazılıb: “yazan qalmasa da, yazılan qalır”).

      İLLƏR, TEZ ÖTDÜ İLLƏR…

      (“Dünya sənin, dünya mənim…” kitabındakı bioqrafiyasına əlavə kimi bu sözlər də yazılmışdı)

      “7-ci sinifdən sonra iki il məktəbdən qaldım. Çöl işləri, əkib-biçmək, yer belləmək, qoyun-quzu otarmaq, çörək qazanmaq daha vacib idi. 9-10-cu sinifləri Kənd Şahbuzda oxudum.

      Məktəb partası arxasında oturan kimi bütün unutduqlarım bərpa olundu. Ağıl pəncərəmi yenidən günəşə açdım. Yer üzündə Nizami, Füzuli, Mirzə Fətəli varmış, Mirzə Cəlil, Sabir doğub, yola salıbmış bu dünya…

      Orta məktəbi 50-ci ildə bitirib gön çarığı, iplik corabı çıxartdım. Ayağım ayaqqabı gördü; o zaman çox dəbdə olan göy sətindən gödək qollu yay pəncəyi tikdirdim. 1950-ci ilin avqust ayında Bakıya gəldim. Sənədlərimi universitetin Filologiya fakültəsinə verdim. Bütün