Xatirələr. Süleyman Rüstəm

gürcü qızı mənə donuz əti təklif etdi. Mən yeməkdən imtina etdikdə qız pərt olub dedi:

      – Yeməsəniz, durub yanınızdan getməyə məcburam. Qonağa nə versələr, yeməlidir.

      Molla əmi də ona havadar çıxdı.

      – Bala, niyə yemirsən? Ye, halalın olsun.

      Mən çıxılmaz vəziyyətdə qalıb naçar… ilk və son dəfə o məclisdə donuz əti yedim.

      Molla əmi gülümsəyərək dedi:

      – Bala, daha sən müsəlmanlıqdan çıxdın, mübarək olsun!

      Mən Molla əminin məclisdə qızla pıçhapıçının mənasını sonra başa düşdüm.

      Bir gün Mirzə Cəlilin könlünə Naxçıvanı görmək düşdü. Bu barədə Haqverdiyevlə danışdı və

      onun boynuna qoydu ki, bu səfər getmək üçün heyətimizin baş rəhbəri Əminbəylidən icazə istəsin.

      Əminbəylini tanıyanlar bilir ki, o necə qanunbaz bir adamdı. Mirzə Cəlil və Haqverdiyev Əminbəylinin yanına getdi. Özünü qabağa verib Haqverdiyev bu xahişi Əminbəyliyə dedi. Əminbəyli özündən çıxdı.

      – Bu nə oyundur, canım? Bu axmaq fikir kimin başına gəlib? Dəstədən bir dəqiqə də ayrılmağa ixtiyarınız yoxdur… vəssalam!

      Haqverdiyev dediyinə peşman olub başını aşağı saldı.

      Mirzə Cəlil acı təbəssümlə ona dedi:

      – Əbdürrəhim, mən səni ağıllı adam bilirdim. Bu axmaq fikir sənin başına hardan gəldi?

      8

      O gün Haqverdiyevin üzü gülmədi.

      Səfəri başa vurub erməni yazıçılarıyla birlikdə Yerevandan Azərbaycana yola düşdük. Yolüstü qonaqları bir neçə rayon və şəhərlərimizə apardıq. Bu zaman Azərbaycan diviziyası həmin şəhərlərin birində təlim keçməkdəydi. Ordu hissələri musiqi müşayiətilə qarşımızdan keçirdi. Haqverdiyevlə

      Şirvanzadə bir təpədə yan-yana durub nümayişi qəbul edirdilər. Şirvanzadə də tez-tez deyirdi:

      – Salam, yoldaşlar!

      – Əleyk salam. Şirvanzadə:

      – Yaşasın Şura Edirbecan. Əsgərlər:

      – Urra! – deyə cavab verirdi.

      Haqverdiyev və Şirvanzadə yaman yorulmuşdu. Nümayişin sonunda diviziya komandiri zabit və

      əsgərlərə nə barədə isə əmr verdi. Birdən polad biləkli əsgərlər Haqverdiyevlə Şirvanzadəni atıb-tutmağa başladılar.

      Şirvanzadənin və Haqverdiyevin göylərə ucalan nalə və fəryadları əsgərlərin urra sədaları altında batıb gedirdi. İki ətli-canlı qocaman ədibin halı çox pisdi. Hamımız özümüzü itirdik. Tez diviziya komandirinə müraciət etdik. Komandirin əmrilə əsgərlər nəhayət, bihal olmuş Şirvanzadədən və

      Haqverdiyevdən əl çəkdilər. Artıq iki möhtərəm yazıçı otların üstündə arxası üstə zorla ağır nəfəs alırdı. Onlar ancaq bir neçə dəqiqədən sonra özlərina gələ bildilər. Bu mənzərəni seyr edən Mirzə Cəlil gülümsəyərək dedi:

      – Döşünü qabağa verənin, çox danışanın aqibəti bax belə olar. Niyə, bəd deyil.

      * * *

      Mirzə

      Cəlilin

      böyüklüyü,

      necə

      qüdrətli

      qələm

      sahibi

      olduğundan,

      alimlərimiz,

      ədəbiyyatşünaslarımız öz ürək sözlərini demişlər və bundan sonra da deyəcəklər. Mənim payıma isə

      onun həyatında baş vermiş bəzi hadisələr düşmüşdür. Mirzə Cəlil aramızdan gedəndən sonra hər yerdə onun adını eşidirdim.

      1941-ci ildə ordu sıralarında Təbrizdə olduğum zaman “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin orada nə

      kimi mühüm rol oynadığının şahidi oldum.

      Bir gün Təbrizli professor Fəxri Ədhəm bizi evinə qonaq çağırdı.

      O, böyük məhəbbətlə Mirzə Cəlildən canlı, maraqlı xatirələr danışırdı.

      Vaxtilə Mirzə Cəlil İran səfərində Təbrizdə Fəxri Ədhəmin evində çox əziz qonaq kimi yaşamışdı.

      Professor Fəxri Ədhəm bizə divardan asılmış bir şəkil göstərdi. Bu ailəvi şəkildə Mirzə Cəlil də vardı.

      Cəlil Məmmədquluzadə öz “Ölülər” əsəri kimi ölməzdir. Onun əsərləri hərəkətdədir, yaşayır və

      yaşayacaqdır. Mənə elə gəlir ki, Cəlil Məmmədquluzadə xalq tərəfindən sevil-sevilə oxunmasına öz vətənindən uzaqlarda belə şöhrət tapmasına belə qiymət verər: "Niyə, bəd deyil".

      9

      Xəyalımda Mirzə Fətəli canlandı

      Vətən müharibəsi illərində ordu sıralarında İran Azərbaycanında olduğum zaman gördüklərimi, eşitdiklərimi qələmə alsam böyük bir kitab olar. Əlbəttə, yaxın zamanda oxucularım belə bir kitabı görə

      biləcəklər.

      İran Azərbaycanında üç ədibin adı dillərdən düşmürdü. Biri Cəlil Məmmədquluzadə (Molla Nəsrəddin), biri Mirzə Fətəli Axundov, biri Mirzə Ələkbər Sabir idi.

      Bir neçə gün əvvəl qeydlər dəftərçəmi nəzərdən keçirdim. Dəftərçənin bir yerində Mirzə Fətəlinin beş il uşaqlıq çağlarını keçirdiyi Xamnə kəndi haqqında qeydlərə rast gəldim. Mən bu qeydləri 1941-ci ilin 30 oktyabrında yazmışdım. Onları buraya köçürməyi lazım bildim. Mirzə Fətəlinin uşaqlıq illərini keçirdiyi Xamnə kəndinə gedirik. Təbrizə qastrola gəlmiş opera və balet teatrının artistlərindən bir neçəsi bizimlədir. Niyazi, Məmmədağı Bağırov, Əlövsət Sadıqov və qeyriləri Xamnədə konsert verəcəklər. Alimlərimizdən Yunis Hacıyev, Səmədzadə və mən bir maşındayıq.

      Şəxsən məndə elə bir əhvali-ruhiyyə, elə bir inam vardı ki, guya Xamnədə Mirzə Fətəlini uşaqlıq çağlarında görəcəyəm.

      Payızdır, lakin təbiətdə solğunluqdan əsər-əlamət yoxdur. Təbrizdən Xamnəyə 80 kilometrlik yol var. Sofyana qədər şose yoludur. Sofyandan o yana yol daş-kəsəkli, dərəli, təpəlidir. Maşınlarımız havaya toz buludları qaldıraraq gedir. Maşınların pəncərələrini örtdüyümüzdən istidən tərləmişik.

      Sofyan dəmir yolunun kənarında bağlı, bağatlı böyük bir kənddir. Sofyandan keçərkən kənd əhalisi qarşımıza çıxdı. Kəndlilər bizi çox səmimi, mehribancasına qarşıladılar. İlk dəfəydi ki, Sovet Azərbaycanından gələnlərlə görüşürdülər. Bizimlə qucaqlaşıb öpüşdülər. Onların gözləri yaşarmışdı.

      Bəziləri əllərilə, bəziləri donlarının ətəyilə gözlərinin yaşını silirdi.

      Bizi şirin dillə öz yoxsul daxmalarına qonaq aparmaq istədilər.

      Tələsdiyimizə