Egilin Saqası. Vikinq dastanı

zəngin olan orta əsrlər Skandinavyası dövrünü, yəni Egilin aid olduğu dünyanı tanımağımız məqsədəuyğun olardı. Bundan ötrü əvvəlcə Vikinq dövrünə xəyali bir səyahət edək. Yüz illərdən bəri "barbar" Skandinav döyüşçüləri haqqında danışılırsa, bunun səbəbi və kökləri Vikinq Dövrü deyə adlandırılan dönəmdə axtarılmalıdır. Vikinq yürüşləri, təxminən 300 il sürən zaman boyunca sürmüş, vikinqlər Qərbi Avrasya və Şimali Atlantikin əsas qəhrəmanları olmuşlar, onlar ictimai həyatın bütün sahələrində öz izlərini buraxmışlar. Avropa, Britaniya, Rusiya, Xəzər, Qafqaz, Bizans, Ağdəniz,

      Hətta Cənubi Amerikaya hücumlar edərək qarət, mal və əsir ticarəti, koloniyalaşdırma fəaliyyətlərində olmuşlar. Davamlı olaraq yürütdükləri ticarət və səyahət fəaliyyətləri sayəsində yeniliklərə çata bilmiş və hətta hunları özlərinə uyğunlaşdıra bilmişlər.

      Vikinqlər, xıristian Qərbdə bütpərəst olaraq tanınırdı. Onların tarixi ilə bağlı məlumatlar arxeoloji qazıntılardan və yazılı qaynaqlardan əldə edilir, fəqət Vikinq kəlməsinə X əsrin sonlarınadək Qədim Şimal (Ədəbiyyatda: "Old Norse", İsland dilində "Fornnomena") qaynaqlarında rast gəlinmir. Bu adın ehtimal olunan ilk keçdiyi qaynaq, X əsr əlyazması olan Codex Exoniensis'in içində yer alan və VII əsrə aid olan Widsith adındakı İngiliscə şeirdir. Bu uzun şeirdə Vikinqlər, "Wicinga-cynn" şəklində anılır. Sözün etimologiyası hələ də sual altındadır. Bir versiyaya görə kamp, istehkam anlamına gələn qədim İngiliscə olan "wic" kəlməsindən törəmişdir. Bilinən bir faktdır ki skandinaviyalılar İngiltərədəki işğal, hərbi hücum, qarət hərəkatları zamanı müvəqqəti əsgəri bölgələr qurmaqdaydılar. "Wic" kəlməsi eyni zamanda qəsəbə ya da bazar anlamında işlənirdi. Qədim Şimal dilində "-ing" şəkilçisi bir yerə ya da bir qrupa aid olmaq anlamını qazandırır.

      Belə olan halda Vikinq, bir fiyorddan gələn adam anlamında ola bilər.

      Bir versiyaya görə Oslo fiyordunu da əhatə edən "Vikin" bölgəsindən törəmiş ola bilər. Bütün bu etimoloji ehtimallara görə Vikinqlər, həm tacir həm də qarətçi xüsusiyyətlərinə görə tanınmaqdadırlar.

      Vikinq istilaları VIII əsrdə başladı. 300 il boyunca Norveç və Danimarka kökənli skandinaviyalılar əvvəlcə pirat, daha sonrakı dönəmlərdə fateh və kolonizator olaraq Avropa tarixində önəmli bir rol oynamışlar. Skandinaviyalıların gerçəkləşdirdiyi, tarixdə qeydə düşmüş ilk hücumlar və qarətlər, 793-cü ildən başlayaraq Britanya və çevrə adalarındakı monastırlara qarşı olmuşdur. Avropa qitəsində isə Şarlman, piratlara qarşı 800-cü ildə bir müdafiə xəttini təşkil etdi.

      810-cu ildən öncə bu sahillərdə bir hərbi hücum qeyd edilməmişdir; fəqət bu,

      Skandinav yürüşlərinin buralarda daha öncəki tarixlərdə sıxıntı yaratmadığı anlamına gəlməz.

      Frisiadakı Dan işğalına qarşı, Frank müdafiə xətləri 811-ci ildə güçləndirilmişdir. Nəticədə, VIII əsrin son on ilindən başlayaraq hücumlar ciddiləşməyə və Manş Dənizinin hər iki sahilindəki hakimiyyətlər buna qarşı tədbirlər almağa başlamışdı.

      "Svear" olaraq bilinən İsveç kökənli diger skandinaviyalılar da iki əsas rota vasitəsilə (Vareng-Grek və Volqa ticarət yolları) Şərqi Avropada və Xəzər bölgəsində təsir göstərdilər. Bu qruplar Qərbi Avropada, Danlar ya da Normanlar, bəzən də dinsizlər və ya bütpərəstlər kimi tanınmışlardır. Şərqi Avropada isə Slavlar, yeni gələn işğalçıları "Rus" olaraq adlandırdı. Bu ada müxtəlif şəkillərdə ərəb və Bizans-Yunan qaynaqlarında da rast gəlinir. Vikinq hərəkatının səbəbi olaraq, Skandinaviyadakı artan əhali sayı, torpaqların yetərsizliyi göstərilir. Bu, istifadəyə əlverişli çox az torpağı olan Qərbi Norveç üçün keçərli ola bilər. Skandinaviyanın digər bölgələrində Vikinq Dövrünün əvvəllərindən başlayaraq "Rus" sözü (Yunan qaynaqlarında "Rhos") Qərb və Şərqi Avropadakı bir çox qaynaqda Şərqi Avropadakı Vikinqləri tanımlamaq üçün işlənir. Ladoga gölü ətrafındakı Finlərin İsveçlilər üçün söylədiyi "Rotsi", Slavcada “Rus”a çevrilmişdir.

      Rus adının haradan gəldiyi ilə əlaqədar versiyalar bununla bitmir. Kiməsə görə Swede tayfaları Roslagen şəhrindən gəlmişlər və Finlər oradan gələnləri rus adlandırmışlar. Başqa bir teoriyə görə Yunanların bu şimal insanlarının üzlərinin rənginə görə onları yunan dilində "qırmızı" – Rhos adlandırmışlar.

      Bütün Vikinq Dövrü boyunca başlıca məqsədləri qızıl, gümüş və digər dəyərli əşyaların ya birbaşa ya da kölə satışı kimi dolayı yollarla əldə edilməsi idi. Şərqi Avropada bunu əsasən kürk və kölə satışıyla təmin etməkdə idilər. Vikinqlər, bunun yanında cəsarətlərini artırır, şöhrət və ayrıca döyüşçü və dənizçi olaraq qabiliyyət qazanırdılar. Bunların siyasi sürgün mahiyyəti daşıyanları, döyüşçü mahiyətlərini artırıb Skandinaviyada və ya fatih olaraq dış diyarlarda güc qazanma peşində idi. Vikinq yürüşlərinin artmasının səbəbini anlamaq üçün əsas amil, Şimal-qərbi Avropada, Britanya ilə qitə arasında VII əsrin sonlarında ciddi dərəcədə genişlənən ticarət həcmidir. Bunun nəticəsində bir çox ticarət şəhəri ortaya çıxdı və ya inkişaf etdi. Skandinaviya və Baltik bölgəsi bu gəlişmədən təsirləndi və istehsal etdikləri kürklər Qərbi Avropada yüksək qiymətə alıcı tapmağa başladı. Skandinaviya və Şərqi Baltik, Qərbi Avropalıların ideal ticarət məkanları idi. Yüksək keyfiyyətli kürk təmin edilən başlıca yerlərdən biri olan bu günkü şimal-qərbi Rusya VIII əsr boyunca Svearlar qədər Fin, Slav və Balt tayfaları tərəfindən də sömürülmüşdür. Bu əsrin ortalarında Fin, Slav və bəzi Skandinav xalqları ortaq yaşadıqları, Volxov çayı ağzından 20 kilometr aralıdakı Ladoga gölü boyunda yerləşən Staraya Ladoga (Əski Ladoga) şəhəri bu fəaliyətlərin mərkəz nöqtəsi halındaydı.

      Qərbi və Şimali Avropa arasındakı bu ticari əlaqələr, daha sonrakı Vikinq axınlarına yol açdı. Qərbi Avropa gəmiçiliyi Skandinaviyada tanındı və uyğunlaşdırıldı. Avropanın zənginlikləri haqqında bilgiləri artdı və bu surətlə Avropa krallıqları arasındakı çatışmalardan kar əldə etmədə ustalaşdılar. Vikinq şəfləri, ticarət mərkəzlərini və yollarını kontrol altında tutmaqla zənginlik və güc qazandılar. Dan kralları, Baltikin girişini tutduqları üçün ən karlı çıxan onlardı.

      Skandinaviyada Vikinq Dövründən öncə gerçək anlamda şəhərləşmə yoxdur. Vikinq Dövründə belə Skandinav insanı əsasən düzənlik bölgələrdə yaşayırrdı. Danimarka və Güney İsveçdəki əkinəyararlı torpaqlarda əkin əkilirdi. Norveçdə coğrafi şərtlər üzündən təsərrüfatlar birbirindən aralı qurulmuşdu. Danimarkada isə, əksinə, yerleşmənin əsas modeli kiçik kəndlərdi. Buna qarşı ticarətin və rifahın artmasıyla birlikdə əhali çoxalmış, böyük və qalıcı məskənlər qurulmağa başlanmış, bazar, din, hökümət, pul basma kimi ictimai təşkilatlanma işlərində mərkəziləşmə güclənmişdir. Bunlardan biri olan Hedeby, Jutlandın güneyində yerləşən və Vikinq məskənləri haqqında ən çox bilgi verən arxeoloji məkanlardan biridir. Məzar quruluşundan anlaşıldığı qədər fərqli siniflər olmuşdur. İsveçdəki Airka və Norveçdəki Kaupang da Hedeby ilə bənzər özəlliklər daşıyır. Birkadakı zəngin sinifə mənsub adamların məzarlarında İngilis qabları, gündoğan ölkələrin qumaşları və şərqdəki krallıqlardan gələn bir çox başqa tapıntılar ələ keçmişdir.

      Vikinq axınlarının əsası olan yüksək dənizçilik texnikası bu axınların və ticari fəaliyetlərin təməlini təşkil edirdi. Bu texnikalara Vikinq dünyasında verilən önəm şeirde, incəsənətdə, hətta ölü basdırma üsullarında özünü göstərir. VIII əsrədək dənizaşırı axınlara uyğun dayanıqlılıqda və böyüklükdə təknələr düzəldilməmişdir. Yükdaşıma təknələri savaş təknələrilə müqayisədə daha qısa, daha geniş və gövdəsi daha ağır olurdu.

      Açıq dənizə əlverişli ticarət təknəsi "knarr" yelkənlə idarə edilirdi. Dənizaşırı olmayan yerli ticarətdə daha kiçik təknələr istifadə olunurdu.

      Təknə sadəcə inkişaf edən Vikinq Dövrü ticarəti üçün deyil, daha böyük anlamdakı bir inkişafın da əsas ünsürlərindən idi. Təknələrin daşıdığı mədəniyyət cənub-qərbi Finlandiya sahilləri, Rusiya sərhədləri kimi bölgələri öz təsiri altına almışdı.

      Saqalar, İslandiyalıların dünya yazılı ədəbiyyat mirasına ən böyük Mədəni töhfələrdəndir. Bunlar Qədim Şimal