Әсәрләр. 5 томда / Собрание сочинений. Том 5. Мухаммет Магдеев

башлады. Ноябрь аенда аның хатыны үлде, аңа тагын өйләнергә кирәк иде, сугыш чорында, җайсыз-уңайсыз посёлокта берүзең ничек көн итмәк кирәк? Һәм сөйли башладылар: училищеда җыештыручы булып эшләүче яшь бер марҗа апа Хәлим аганың да өенә яга, ашарына пешерә, керләрен юа икән, дип. Без моңа бик шатландык, әйдә, кунып та калсын…

      IV

      Язмам бик озынга китте, максатыма әле җиттем. Максатым Хәлим аганың татар баласына рус телен өйрәтү методикасын тасвирлау иде. Бу – бөтенләй бер китапта да очрамаган методика. Шуны тасвирлау өчен генә, мин кулыма каләм алган идем. Искәндәрев үзе татар мәдрәсәсендә укудан башлап, рус телен Мәскәүдә камил өйрәнгән дә татар баласының, бу телне өйрәнгәндә, кайсы урында нинди хата ясаганын анализлаган, һәм шуннан үз методикасын эшләгән. Минемчә, бу методиканы тарихта бары тик ул гына кулланган.

      Методика моннан гыйбарәт: татар баласы рус теленең кайсы почмагында, чатында сөртенә? Өйрәтүне дөрес сөйләшүдән түгел, хаталардан башларга. Минем хәтеремдә калган структура менә болай:

      1. Татар баласы рус азбукасындагы б белән в ны бутый. Аңа барыбер. Ул, бырач баренье белән чәй эчә, дип сөйли, чөнки теге ике сүзнең берсе дә аныкы түгел. Шуңа күрә беренче атнада ул гел шушы ике аваз белән күнегүләр эшләтте, сүзләр уйлап яздыртты һәм үзенекенә иреште: класс в белән б ны бутамый башлады.

      2. Татар баласының а авазы белән русның а авазы икесе ике нәрсә икән. Ул әйтә:

      – Сез бик кызык сөйләшәсез. Он пришел дигәндә, сез ан пришел дисез.

      Шулай дүрт-биш дәрес урыс а сын татарныкыннан аерырга өйрәндек. Бастырды да укытты, бастырды да әйттерде. Моны да җиңдек бугай.

      3. Татарча бөтен төрле җисемне күплек санда әйтеп була: кояшлар, айлар һ. б. Русчада солнце, лунаның күплек саны юк.

      4. Татарча чалбар – чалбарлар, кайчы – кайчылар дип әйтергә ярый. Русча исә бу әйберләр бары тик күплек санда гына була: брюки, ножницы һ. б.

      Без шулай атна буе саннар һәм исемнәрне өйрәнәбез. Татар тагын кайда ялгыша?

      5. Татар телендә «вид»лар юк дәрәҗәсендә яки ул сизелми. Рус телендә исә «совершенный вид» (сказал) һәм «несовершенный вид» (говорил) арасында аерма бик зур. «Сколько раз можно говорить» – «Ничә тапкыр әйтергә мөмкин, күпме әйтергә мөмкин» – болар дөрес. Ләкин русча Сколько раз можно сказать дип әйтеп булмый. Чөнки сколько булгач, берничә тапкыр мәгънәсен бирә, димәк, бу – «несовершенный вид». Бер атна буе «вид»ларны өйрәнәбез. X. Искәндәревнең иң яраткан алымы – өйгә эш һәм алдагы дәрестә шуны анализлау. Өйгә эшнең иң популяр формасы – «придумать слова, начинающиеся на букву…» Яки: «придумать предложения с деепричастием…» һ. б. Анализ вакытында иң яраткан алымы: моның хатасы кайда? Бу вакытта бөтен класс эшкә тартыла, баштан пар чыга. Яки болай: берәү өйдә язып килгән җөмләсен укый, кирәкле сүз дөрес язылган. Сорау:

      – Нигә бу сүзне болай яздың? Кем җавап бирә, нигә болай язылган бу?

      Көч-хәл белән җавап бирәсең, әмма котылу әле юк:

      – Нинди кагыйдәгә