Әсәрләр. 8 томда / Собрание сочинений. Том 8. Мухаммет Магдеев

икәнен күрсәтмиләр, дөрес түгеле кайда икәнен бик төгәл күрсәтәләр. Ф. Хөсни үзенең тәнкыйть мәкаләләрендә һәрвакыт әдәбиятта яңа үрентеләрне эзли, өметле каләмнәрне дәртләндерә, әдәбиятта фальшь күрсә дулый, мәкалә яза, чыгыш ясый. Ул әдәби кыңгырау шикелле гел зыңгылдап тора, язучыларга, тәнкыйтьчеләргә тынычланырга, йокымсырарга ирек бирми. Бүгенге газетада, бүген килгән журналда яхшы әсәр чыкса да, начары чыкса да, бу кыңгырау аваз бирә…

      Ф. Хөснине әдәбиятта иң борчыган нәрсә – каләм әһелләренең тел белән саксыз эш итүләре. Дөрес, әдәби әсәр язганда тел мәсьәләсе язучының үзмаксаты түгел. Телне әсәрнең идеясе, сюжеты тудыра, һәм ул мәҗбүри көчләп эшләнми, табигый агышта бара. Әмма язучы әнә шул табигый агыштан чыгып тел «ясый» башлый икән, телне юри бизәкли башлый икән, фальшь туа. Ясалма, шома, халыктан аерылган тел туа. Язучының, телгә бөтенләй игътибар бирмичә, вакыйгалар артыннан ашыгуы исә телне авырайта, чуарлый, ямьсезли. Ф. Хөсни язучының төп «җитештерү коралы» булган телгә гомере буе гадәттән тыш сак мөнәсәбәттә булды: аның җөмләсендәге бер генә сүзне дә алыштыру, үзгәртү мөмкин түгел, алай итсәң, җөмләнең, әсәрнең «Фатих Хөснилеге» югалыр иде. Әдәби әсәрнең теле, язучының стиле мәсьәләсе – әдәби процесста тема, идея, язучының позициясе кебек төп күрсәткечләрдән берсе. В. И. Ленин үзенә укырга дип тапшырылган кулъязманың кырыена мондый сүзләр язган: «Становящимся» һәм «преобладаю- щим» сүзләрендә «щи» кабатланганлыктан, бу сүзләрне бер-берсенә якын куярга ярамый. Ләкин кулъязма кырыендагы сорау билгеләре стилистик яхшырту теләген белдерәчәк, дип кисәтә дә бик күп сорау билгеләре куя. «Телне чистартырга иде!», «? Тел!!» РСДРП Программасының проектын юлбашчы әнә шулай тикшерә, шулай укый.

      Телнең төзеклеге әнә шулай дәүләткүләм әһәмиятле бер мәсьәлә икән.

      Ф. Хөсни тел матурлыгын саклаучы, баетучы, аны үстерүчеләрдән иң актив прозаик буларак танылды. Әдәби процесста, йөзләгән язучы каләме арасында үз тавышың, үз стилең булу, башкалар белән буталмаслык үз аһәңең, телең булу, миллионлаган халык тарафыннан ярты гасыр буе яратып укылу – җитмеш яшь тулган көнендә язучыга шуннан да зур бәхет булуы мөмкинме?

      Борынгы акыл ияләреннән берәү болай дигән: тормышыңны бер ел алга кайгыртсаң – бодай чәч, ун ел алга кайгыртсаң – агач утырт, йөз еллар яшисең килсә – кеше тәрбиялә, акыллы китап яз…

      Ф. Хөснинең «Авыл өстендә йолдызлар», «Җәяүле кеше сукмагы», «Йөзек кашы», «Гыйльмениса», «Утызынчы ел» кебек әсәрләре, күпсанлы хикәяләре, әдәби тәнкыйть мәкаләләре киләчәк буыннарның да тормышын бизәр, яшәүләрен баерак, кызыклырак итәр. Язучының туган көнендә «Йөз ел яшә» дип әйтелгән теләкнең бөтен эчтәлеге, мәгънәсе әнә шунда.

Социалистик Татарстан. – 1978. – 3 февраль

      «Уникенче поезд пассажиры»

      Моннан ике ел элек «Огонёк» журналында Борис Гусевның шул исемдәге документаль хикәясе басылып чыккан иде. Бөек Толстойның Астапово станциясендә үткәргән соңгы көннәре,