Әсәрләр. 10 томда / Собрание сочинений. Том 10. Мухаммет Магдеев

университеты китапханәсендә саклана156.

      Г. Ибраһимов романында «Җасуслык белән төһмәт кыйлынмакта булган учитель Әхмәдев»157 тә фамилиясе буенча гына булса да провокатор учитель Әхмәтфаиз Даутовны хәтерләтә. Г. Газизнең дә провокаторы «Әхмәт учитель» дип аталганлыгы очраклы булмаска кирәк.

      XX йөз башы татар прозасында геройларның исемнәрен тормыштагыча итеп бирү күренеше – еш очрый торган хәл. Ф. Әмирханның «Яшьләр» пьесасында учитель Зәкәрия образы бар. «Менә мин Казан губернасында ике ел учитель булып тордым… Икенче елны кичәләрдә карт мужикларны җыеп, газета укып сөйли башладым. Җыеннарына барып, белгәнемчә, файдалы совет (киңәш) ләр бирә идем. Теләгәннәренә буш русча укыттым»158. Күренгәнчә, учитель Зәкәрия бераз гына народникларны хәтерләтә. Тикшереп карасаң, Ф. Әмирханның якын танышларыннан берсенең исеме Зәкәрия икән. Зәкәрия Бәхтияров, Учительская школаны тәмамлап, төрле авылларда ун еллап «учительлек» иткән, Ф. Әмирхан аны бик якын күргән (Зәкәрия империалистик сугышта үлгәч, Ф. Әмирхан аңа некролог язган). «Бу яшь егетнең симасы миңа һәрвакыт рус идеалистлары арасында «народник» (халыкчы) гонваны белән мәгъруф 60–70 еллар зыялыларының хөрмәтле сималарын хәтерләтә иде»159.

      Г. Ибраһимовта да шулай: тормышта аның танышы Әхнәф Тангатаров – «Безнең көннәр» романында анархист Әхмәт Тангатаров һ. б. «Безнең көннәр» романының беренче вариантында Баязит кариның төрмә әлифбасына ничек өйрәнгәнлеге турында нибары бер юл бирелә: «ул, кыенлык белән булса да, моңар өйрәнгән… иде». Ләкин жандармерия архивы белән танышкач, автор моны конкретлаштыра төшә. Ә КГЖУ архивында тоткыннар әлифбасының бер коды тулы таблицасы белән теркәлгән. Казан жандармериясе бу әлифбаның кодын камерага бер провокаторны кертеп алдыра, һәм ахырдан губерна охранкаларына бу код таратыла160. Романның яңа вариантында, мәгълүм булганча, бу әлифбаны Баязитка өйрәтәләр. Г. Ибраһимов романында бирелгән таблица Татарстан Үзәк дәүләт архивындагы таблица белән тулысынча туры килә. Бу хәл язучының тарихи документны сәнгать деталенә әйләндерү осталыгын күрсәтә. Тоткыннар әлифбасының техникасы турында беренче вариантта биш-алты сүз белән чикләнгән язучы, документлар белән танышкач, моңа киңрәк туктала, таблицаны тулы килеш бирә. «Бу чиертешү һөнәре Баязит өчен зур бер азатлык булып китте, – дип яза автор. – Ул әйтерсең таш стеналарны, тимер ишекләрне, мылтыклы тыгыз каравылны бер кул селтәү белән җимереп, теләгән вакытта чыгып китә алырлык хәлгә килде. Үзе теләгән нәрсәне күршеләр белән сөйләшергә өйрәнү аңа шул чаклы ирек биргәндәй булды»161.

      Баязит карый образын Г. Ибраһимов әсәрнең бөтен канвасы буенча онытмыйча алып бара, кат-кат әйләнеп кайта һәм бөтен бер шәхеснең коточкыч фаҗигасен бирә. Яшь, зирәк, саф күңелле баланы башта татарның иске мәдрәсәсе имгәтә. Шәхес карыша, анда бунт башлана. Ләкин сына. Мәдрәсә кануннарына буйсынырга

156

Фәтхиев А. Н. Күрс. хезм. – Казан, 1962. – 8 б.

157

Ибраһимов Г. Безнең көннәр. – 18 б. Сүзлек: җасус – шпион; төһмәт – яла ягу. – М. М.

158

Әмирхан Ф. Сайланма әсәрләр : 2 томда. – 2 т. – 43 б.

159

Шунда ук. – 494 б. Сүзлек: сима – эчке, рухи сыйфат; гонван – исем; мәгъруф – танылган. – М. М.

160

ТДҮА. Ф. 1189, ф. – 1 тасв. – 2886 эш. – 101 д.

161

Ибраһимов Г. Сайланма әсәрләр. – 3 т. – 104 б.