Әсәрләр. 10 томда / Собрание сочинений. Том 10. Мухаммет Магдеев

Толстой инглиз телендәге бер китаптан Мөхәммәд пәйгамбәрнең бер-ике фикерен тәрҗемә итеп укып бирә.

      1. Оҗмахның урыны – әниеңнең аяк баскан җирендә;

      2. Исламның нигезен нәрсә җимерә, нәрсә ашый? – Галимнәрнең хаталануы, икейөзлеләрнең бәхәсе һәм хак юлны югалткан хөкемдарларның фәрманнары.

      – Нинди шәп! – ди Л. Н. Толстой бу сүзләрне укыгач114.

      Истәлекләрдә Толстойның Вәисов белән очрашуыннан тәэсире бик үк ачылып бетмәгән. «Аларның баш тарту сәбәпләре мин уйлаган сәбәпләр түгел, ахрысы, һәм аларның тормышны дини аңлауларын мин гомумән төшенеп җитмәдем», – ди Толстой115.

      Г. Вәисов белән Идел буе татарларының дини, дөньяви уку йортларын, мәгърифәт эшен шактый яхшы өйрәнгән Е. В. Молоствова да очраша. Монда да каршылыклы фикерләр: Вәисов, бер яктан, солдат хезмәтенә барудан баш тартырга өнди, тормыш бозыклыкларын, кыз баланың үз ризалыгыннан башка никах уку тәртибен тәнкыйть итә. Әмма үзе – контрольсез. Тукай поэмасына керерлек хәл – кеше хатынын урлый; судны үзе ясый, камчы, таяк белән кыйный, әйбер урлаган өчен бармакларын кисә, зина кылган өчен үлем җәзасы бирә һ. б.116

      Толстой яныннан кайтып озак та үтми, 1909 елның 1 мартында Г. Вәисов «әһел ислам арасына ихтиляф салырга тырышу» өчен кулга алына (Йолдыз, 1909, № 369). Аңа 125 нче статья (дәүләткә каршы пропаганда) буенча гаеп ташлыйлар, өендә тентү ясыйлар (Йолдыз, 1909, № 407). Төрмәдән Г. Вәисов Толстойның якын танышы, тәрҗемәче С. Д. Николаевка (1861–1920) хат яза. Хатның эчтәлеге мәгълүм түгел, ихтимал, Вәисов үзен төрмәдән коткару өчен ярдәм сорагандыр. Толстой, аның хаты белән танышкач, 1909 елның 18 маенда Вәисовка хат яза:

      «Дорогой, милый брат Ваисов,

      Письмо ваше к Николаеву и порадовало, и огорчило меня. Огорчило меня за тяжёлое положение, в котором вы находитесь, но порадовало более, чем огорчило. Порадовало тем, что из письма вашего я почувствовал то братство с вами, к которому идут и придут все народы по вере в единый, общий для всех закон бога: любви к нему и ко всем людям без различия. Помогай вам бог и ваша вера в него перенести всю тяжесть вашего положения. Пишите мне, не могу ли чем служить вам. Был бы рад. Любящий вас брат»117.

      Тикшерү барышында Вәисов суд следователенә хәрби хезмәткә мөнәсәбәт мәсьәләсен бөтенләй башкача аңлата:

      – Әгәр сугыш башланса? – дип сорый следователь.

      – Без ул вакытта динебезне һәм Ватаныбызны саклап җанын бирергә әзер булган сугышчан отряд булачакбыз, – ди Вәисов. – Безнең хәрби хезмәткә мөнәсәбәтебездән чыгып, безне инде сугышны инкяр итүчеләр, хәрби хезмәтне кирәксез дип бәяләүчеләр кебек раскольниклар рәтенә кертмәгез. Безнең каршылыгыбыз шунда: казарма, солдат тормышы «Коръән» һәм шәригатьнең изге таләпләрен үтәргә безгә мөмкинлек бирми…

      Вәисов үз кешеләре өчен солдат хезмәтен башка берәр төрдә хезмәт белән алыштыруларын сорый. Шул ышаныч белән вәисиләр, гәрчә «Коръән» кяферләр хөкеменә барудан тыйса да, суд торалар, җавап бирәләр118.

      Судка

114

Гусев Н. Н. Два года с Л. Н. Толстым. – М., 1912. – С. 247–248.

115

Шунда ук.

116

Молоствова Е. В. Күрс. хезм.

117

Толстой Л. Н. Полное собрание сочинений: в 90 т. Юбилейное издание. – Т. 79–80. – С. 200.

118

Молоствова Е. В. Күрс. хезм.