Sözlərin tarixi. Айзек Азимов

sikkələrin buraxılışı zamanı xeyli vəsait qənaət edə bilər. Yəni təmiz gümüş sikkələrin yerinə tərkibində mis və qurğuşun olan pullar kəsmək olar. “Yaxşı” sikkələrlə vergilər ödənir, “pislər” isə dövriyyədə qalır. (Yeri gəlmişkən, Birləşmiş Ştatlarda qənaət naminə 25 və 10 sentlik sikkələrdə gümüşün miqdarı sıfra endirilmişdir. Maliyyə əməliyyatlarının əsas hissəsi onsuz da kağız pullar və çeklər vasitəsilə həyata keçirilir.)

      Orta əsrlərdə, sikkələr dövriyyədə yeganə pul vahidi olan zaman pulun qiymətdən düşməsi ağır nəticələrə gətirib çıxarırdı. Tacirlər işlərini ancaq yüksək əyarlı sikkələrlə görməyə üstünlük verirdilər. Bu sikkələr başqa ölkələrin pul vahidi olsa belə, gümüş gümüşlüyündə qalırdı.

      Avropanın kifayət qədər güclü və müstəqil olan hissəsi tərkibində müəyyən miqdarda gümüş olan sikkələr kəsmək üçün mümkün hər şeyi edirdi. Bu pulların geniş ərazilərdə dövriyyədə olması bu bölgələrin iqtisadi yüksəlişinə təkan verir və nüfuzunun artmasına yardım göstərirdi. Beləliklə, Venesiyanın dukatı (bax: “Dukat”), Bizansın bezantı və Florensiyanın florini beynəlxalq nüfuz qazandı.

      1519-cu ildə Bohemiyanın Sen-İoahimştale şəhərində8 gümüş yatağı aşkar edildi. Bura Praqadan 80 mil9 qərbdə yerləşir. Buranın hökmdarı etibarlılığı ilə, yəni gümüş təminatı sayəsində bütün Avropaya ayaq açmış gümüş sikkələr kəsdirdi. Onları ioahimtaler, sonra, sadəcə, taler adlandırmağa başladılar. İngilislər bu sözü dollar kimi tələffüz edirdilər.

      Bu ad həmin dəyərdə olan bütün sikkələrə aid edilməyə başlandı. Bu sikkələr XVII–XVIII əsrlərdə Şimali Amerikanın İspaniyanın nəzarətində olan bölgələrində yaşayan ispaniyalılar arasında tədavüldə idi. Bu dollarların hər biri dəyərcə daha kiçik olan səkkiz reala (və ya royala) bərabər sayılırdı. Dəniz quldurları haqda hekayələrdə bu “dollarlar” “səkkizə bərabər” adlandırılırdı.

      1792-ci ildə Birləşmiş Ştatlarda dollar əsas valyuta kimi qəbul edildi. 1 dollar 100 sentə bölünür.

      Dukat

      “Ducere” latın sözü olaraq arxasınca aparmaq və ya istiqamətləndirmək mənasını verir. Roma imperiyasının son dövrlərində imperiya komandanını “dux” adlandırırdılar. Orta əsrlərin ilk çağlarında krallar alicənablıq rəmzinə çevrilmiş bu adı baş generallarına verirdilər. İtalyan dilinə bu söz “duca”, ingilis dilinə isə “duke” kimi düşdü. Mənası hökmdar, hersoq deməkdir.

      Müasir dövrdə belə hələ də bu söz işlənir. 1922–1943-cü illərdə İtaliyaya rəhbərlik edən Mussolinini duçe, yəni lider adlandırırdılar.

      Kral titulu böyük ərazilərdə hömkranlıq edənlər üçün nəzərdə tutulurdu. Kiçik əraziləri idarə edən, özü də bunu çox məharətlə bacaran hersoq (dyuk) isə qüdrətinə görə kralı arxada qoya bilərdi; məsələn, XI əsrdə Normandiya hersoqu nəzəri cəhətdən Fransa kralının vassalı sayılmasına baxmayaraq, ondan daha varlı və nüfuzlu idi.

      1140-cı ildə özündə Cənubi İtaliya və Siciliyanı birləşdirən Apuliya ən varlı hersoqluqlardan (duchy) biri idi. İtalyan dilində bu, “Ducato di Apulia” kimi səslənirdi. Buranın hökmdarı II Roje geniş tədavüldə olan gümüş sikkələr kəsdirirdi. O vaxtlar öz sikkələrini kəsdirmək üçün gümüş ehtiyatına malik varlı monarxların sayı elə də çox deyildi. Bu hökmdarların kəsdirdikləri sikkələr isə aşağı keyfiyyətli olduğu üçün onlara dəyər vermir və şübhə ilə yanaşırdılar. Tacirlər, təbii ki, etibarlı pullarla iş görmək istəyirdilər. Belə pulların sayı isə az idi. Rojenin dukatları məhz belələrindən idi.

      Venesiya hökmdarı da (doj adlanırdı – duce-nin daha bir törəməsi) tədavülə tezliklə məşhurluq qazanmış dukatlar buraxdı. Şekspirin sayəsində bu sözü ingilisdilli xalqlar da öyrəndilər. Böyük ingilis şairi və dramaturqunun “Venesiyalı tacir” pyesində Venesiyada yaşayan yəhudi Şerlok pulları da götürüb evdən qaçan qızı haqqında danışarkən ucadan belə deyir: “Ah, mənim dukatlarım! Ah, mənim qızım!”

      Bu söz məşhurlaşmış və sonradan, ümumiyyətlə, bütün pulları belə adlandırmağa başlamışlar.

      Eldorado

      Orta əsrlər və yeni dövrün qovşağında yaşayan avropalılar üçün Şərq misli görünməmiş sərvətlərlə zəngin bir ölkə idi. Haradasa bu, həqiqətən də, belə idi. Sadə insanlar Avropada olduğu kimi yoxsulluq içində yaşayırdı, amma yüksək zümrənin nümayəndələri həddən artıq var-dövlətə sahib idilər. Qərb tacirləri üçün ipək və ədviyyat kimi məhsullar sərvətin sinonimi idi.

      Bu səbəbdən də Hindistana getdiyini zənn edən Kolumb qərb istiqamətinə üz tutanda ilk növbədə orada var-dövlət qazanacağına ümid bəsləyirdi. Ondan sonrakı dövrlərin bir çox tədqiqatçıları da buna ümid edirdilər. Onlardan bəziləri hətta istəklərinə çatdılar. Belə ki, Fernando Kortes 1519-cu ildə Meksikada asteklərin qızılını mənimsədi, Fransisko Pisarro isə 1533-cü ildə Peruda inklərin qızıl ehtiyatlarını aşkar etdi.

      Bundan sonra avropalı səyyahlar bitməz-tükənməz sərvətlər haqda danışılan hər nağılı ciddi qəbul edirdilər; məsələn, müasir Kolumbiya ərazisində yaşayan bir hindu qəbiləsinin başçısı haqda əfsanə dildən-dilə gəzirdi. Onun bayramlarda bədəninə müxtəlif yağlar sürtdüyü, sonra vücudunu qızılla bəzədiyi deyilirdi. Bayram qurtardıqda isə gölə girərək bədənindəkiləri yuması və digər qiymətli əşyaların da həmin gölə atıldığı söylənilirdi. Bu qəbilə başçısının adı El Dorado (qızılla örtülü) imiş.

      Tədricən bu rəvayət şəklini dəyişdi və Eldorado (yaxud El Dorado) deyəndə artıq təkcə adam yox, həm də yer nəzərdə tutulurdu. Guya ucu-bucağı görünməyən qızıl və daş-qaşla zəngin xəyali bir ölkəni Eldorado adlandırmağa başladılar. Peru qızılı ilə doymayan Pisarro Eldoradonu axtarmağa yollandı. Digər ispan səyyahları da onun dalınca yola düzəldilər. İngilis Uolter Reyli də onlardan geri qalmadı.

      Bu axtarışların yüz illərlə davam etməsinə baxmayaraq, həmin ölkəni tapan olmadı. O həmişə üfüqün arxasında qalırdı. Nəticədə El Dorado (yaxud Eldorado) əlçatmaz arzu, barmağınızı qaldırmaqla var-dövlət, cah-calalın başınıza töküləcəyi ölkə mənasını verməyə başladı.

      1849-cu ildə Kaliforniyada qızıl aşkar ediləndə əvvəlcə hamıya elə gəldi ki, haqqında uzun zaman danışılan yer elə buradır. Kaliforniya qraflıqlarından biri hətta Eldorado adlandırıldı. Bu qraflıq indiyədək elə belə də adlanır.

      Evrika

      Arximed, ola bilsin, qədim dövrün ən dahi alimi olub. O, e.ə. III əsrdə Sirakuzada (bax: “Damokl”) yaşayıb və deyilənə görə, çar Hierona qohumluğu çatıb.

      Zərgərin iş üçün ona verilən qızılı oğurlayıb əvəzində düzəltdiyi əşyalarda gümüş və misdən istifadə etdiyindən şübhələnən Hieron Arximeddən bunun, həqiqətən də, belə olub-olmadığına aydınlıq gətirməsini xahiş edir. Təbii ki, Arximed bunun üçün çarın tacına xələl vurmadan

8

Müasir Yaximov, keçmiş Sankt-İoahimstal şəhəri. Şəhər müasir gerbində də müqəddəs Anna ilə birlikdə təsvir olunmuş müqəddəs İoakimin şərəfinə belə adlanırdı.

9

Mil (ing. mile) – 1609 metrə bərabər uzunluq vahidi