Sözlərin tarixi. Айзек Азимов

ur amerikalı yazıçı-fantast, 500-ə yaxın bədii və elmi-kütləvi əsərin müəllifi Ayzek Azimovun (1920–1992) 1968-ci ildə işıq üzü görən “Sözlərin tarixi” (“Words from history”) kitabını oxuyarkən müxtəlif söz və ifadələrin izi ilə Qədim Misirə, Yunanıstana, Romaya səyahət edəcək, oradan orta əsrlərə düşəcək və günümüzə qayıdacaqsınız. Bu zaman məşhur tarixi şəxsiyyətlər – padşahlar, krallar, sərkərdələr, alimlərlə görüşəcək və dünya tarixini dəyişdirmiş hadisələrin şahidi olacaqsınız. Ən əsası isə, yüzdən çox söz və ifadənin yaranma tarixçəsi ilə tanış olacaqsınız.

      Arabesk

      Qədim yəhudilərin din xadimləri bütpərəstliyin istənilən təzahürünə qarşı idilər. Onlar öz təcrübələrindən çox gözəl bilirdilər ki, bütpərəstlərin mərasimləri insanları asanlıqla başdan çıxarıb aldadır. Ona görə də buna qarşı ən qətiyyətli tədbirlər görməyə qərar verdilər. Bütlərə sitayişin qadağan olunması yəhudi dininin ən əsas qanununa çevrildi. Amma iş bununla bitmədi. Sonradan sitayiş obyektinə çevrilmək ehtimalı olmasın deyə insan və heyvan şəkilləri çəkmək qadağan olundu.

      Həm xristianlıq, həm qismən də olsa, islam öz kökləri ilə yəhudi dininə bağlıdır. Xristianlıqda ancaq sitayiş üçün nəzərdə tutulan insan və heyvanların şəkildə təsvir edilməsinə qadağa qoyulmuşdu. İslamda isə bu qadağa qeyd və şərtsiz idi: şəkil çəkmək, ümumiyyətlə, islama zidd idi.

      İslam dininə ilk etiqad edən ərəblər çox romantik təbiətə malik idilər, onların gözəlliyi anlamaq hisləri çox inkişaf etmişdi. Canlı varlıqları təsvir etmək imkanları olmadığı üçün abstrakt ornamentlər yaratmağa başladılar. Onlar zərif naxışlara gül-çiçək motivlərini daxil edirdilər. Ərəb əlifbasının özündə hərflər sanki bir-birinə hörülür. Ərəblər bundan ornament yaratmağın bir üsulu kimi istifadə edir, lazım olanda hərfləri incə və nəfis naxışlarla bəzəyirdilər. Bu, yazını qəşəng etsə də, oxunmasını həddən artıq çətinləşdirirdi.

      Əlbəttə, ornamentin həndəsi modellərindən ərəblərə qədər də istifadə olunmuşdu. Qədim Yunanıstanın incəsənətində buna çox nümunələr var. İntibah dövründə rəssamlar yenidən qədim yunan sənətinə müraciət etdilər. Bu sənətin əsas modellərini təqlid edərək onların daha zərif və incə nümunələrini yaratmağa başlayanda isə yadlarına ərəb naxışları da düşdü. Məhz bu səbəbdən İntibah dövrünün rəssamlarının həmin əsərləri arabesk adı ilə tarixə düşüb.

      Tədricən özündə hər hansı bir mücərrədlik və ya ornament ehtiva edən digər sənət nümunələrini də belə adlandırmağa başladılar; məsələn, XIX əsrin ortalarında abstrakt melodiya əsasında yaradılan musiqi əsərləri də arabesk adlandırıldı. Baletdə xüsusi ifadəli dramatik rəqslər arabesk sayılır.

      Arilər

      Qədim dövrlərdə Qərbi Asiya dövlətlərinin ərazilərində qohum dillərdə danışan insanlar yaşayırdı. Bunlar babillilər, assuriyalılar, arameylər, yəhudilər və gildanilər idi. Onların dilləri semit dilləri adlandırılır, çünki Bibliyaya əsasən, bütün bu xalqlar Nuhun böyük oğlu Samdan törəmişlər.

      Qədim mədəniyyət mərkəzlərindən şimalda yerləşən səhralarda isə tamamilə başqa dildə danışan köçəri xalqlar yaşayırdı. Miladdan öncə təxminən 2000-ci illərdə onlar atı əhliləşdirmiş, araba icad etmiş və bunlardan özlərinin istilaçı yürüşlərində istifadə etməyə başlamışdılar.

      Bu köçərilərin bir hissəsi özlərini ari, yəni “alicənab” adlandırırdılar.

      Miladdan öncə təxminən 2000 və 1200-cü illər arasında ari qəbilələri cənuba, Hindistana yürüş etmiş və o ərazinin böyük bir hissəsini tutmuşdular.

      Arilərin dilləri sanskritə (qədim hindlilərin ədəbi dili), həmçinin bir sıra müasir hind və Avropa dillərinin çoxuna yaxın idi. Hazırda ari dillər qrupunu hind-Avropa dilləri adlandırırlar.

      Bu dil əlaqələri aşkar olunduqdan sonra təbii olaraq belə bir fikir irəli sürüldü ki, həmin dillərdə danışan xalqlar eyni irqin nümayəndələridir. Semit dillərində danışan insanlar semitlər, hind-Avropa dillərində danışanlar isə arilər adlandırılmağa başlandılar. Avropa tarixçilərinin böyük əksəriyyəti arilər olduğu üçün təbii olaraq tarixi hadisələri elə təsvir edirdilər ki, guya arilər hər şeydə semitlərdən üstün olmuş və insana xas olan bütün müsbət keyfiyyətlərə məhz onlar malik imişlər.

      Yeri gəlmişkən, irqlər dillərə görə ayrılmır. Hətta bu cür olsa belə, bir irqin digərindən üstün olduğunu söyləmək ən azından mübahisəlidir. Bununla belə, bu cür irqçilik ən yüksək həddinə XX əsrin 40-cı illərində – nasistlərin hakimiyyəti dövründə çatdı. Faşistlər yəhudilərin kütləvi qırğınına onların arilərə aid olmaması ilə haqq qazandırırdılar.

      Avqust

      E.ə. I əsrdə Roma Aralıq dənizi ətrafında bütün torpaqları öz nəzarətinə götürmüşdü. Xarici düşmənlər imperiyanın ərazilərinə qəsd etməyə cürət eləmirdilər. Amma Roma dövlətinin daxilində qüdrətli siyasətçi və sərkərdələrin bir-biri ilə apardıqları mübarizələr nəticəsində tez-tez vətəndaş müharibələri baş verir, bu üzdən də hərc-mərclik hökm sürürdü.

      Ən görkəmli siyasətçi isə e.ə. 46-cı ildə Romanın vahid hökmdarına çevrilmiş Yuli Sezar idi. Şayiələr gəzirdi ki, o özünü imperator elan edə bilər və bu şayiələrin gerçəyə çevrilməməsi üçün 44-cü ildə bir neçə respublikaçı ona qarşı sui-qəsd təşkil etdi.

      Yenidən vətəndaş müharibəsi alovlandı və sonda hakimiyyət Sezarın bacısı nəvəsi Oktavianın və ən çox etibar etdiyi sərkərdəsi Mark Antoninin əlinə keçdi. E.ə. 31-ci ildə onlar arasında gedən mübarizədən Oktavian qalib çıxdı və vətəndaş müharibəsi, nəhayət ki, başa çatdı, özü də bu dəfə uzun müddətə.

      Romalılar yarım əsr davam edən qeyri-sabitlik, vətəndaş müharibələri və fəlakətlərin başa çatmasına sevinirdilər. Oktavian Roma imperiyasının əsasını qoydu (bax: “İmperiya”). Bunun nəticəsində romalılar bir çox hüquq və azadlıqlarından məhrum olmalarına baxmayaraq, əldə etdikləri təhlükəsizliyin qarşılığında hər şeyə razı idilər.

      E.ə. 27-ci ildə qədirbilən romalılar Oktaviana yeni ad verdilər. Onu Avqust adlandırmağa başladılar, yəni avqurlar1 tərəfindən xeyir-duası verilmiş. Avqurlar gələcəkdən xəbər verməyi bacardıqları üçün bu ad uğurlu və xoşbəxt ad hesab olunurdu. Məhz bu adı ilə Oktavian insanların yaddaşında qaldı.

      Avqustun özünü padşah elan etmək niyyəti yox idi, amma o, vaxtilə Yuli Sezarın düşündüyü bir çox islahatları gerçəkləşdirdi; məsələn, o, Sezar tərəfindən təklif olunan və hər dörd ildən bir, ildə 365 yox, 366 günün olmasını nəzərdə tutan, uzun il adlandırılan təqvim islahatını həyata keçirdi. Onu da demək lazımdır ki, bu islahat Roma əhalisi tərəfindən birmənalı qarşılanmamışdı. Buna baxmayaraq Avqust istəyinə nail oldu və o vaxtdan anadan olduğu sekstili ayı onun şərəfinə avqust adlandırmağa başladılar2.

      Ayı balası Teddi

      Amerikanın ən parlaq və görkəmli prezidentlərindən biri Teodor Ruzvelt idi. O, uşaqlıqda çox zəif olduğundan tez-tez xəstələnərdi. Sağlamlığını qorumaq üçün valideynləri onu təmiz havada daha çox vaxt keçirməyə və durmadan fiziki işlə məşğul olmağa məcbur edirdilər. Nəticədə T.Ruzvelt orqanizmini möhkəmləndirmiş və həmişə fəal həyat tərzinə üstünlük vermişdi.

      Gənc Ruzvelt nə ilə məşğul olursa olsun, buna dəliqanlı və coşqun təbiətinin var gücünü sərf edirdi. Bir çox məsələlərdə o elə axıra qədər uşaq olaraq qaldı.

      Ruzvelt Nyu-Yorkda özünü tamamilə siyasətə həsr etdi, polis komissarı oldu, sonra İspaniyaya qarşı müharibə elan olunmasını tələb edərək 1898-ci ildə Kubada süvari alayına şəxsən başçılıq elədi. O hər şeyi, çox vaxt ehtiyac olmasa belə, səs-küylə həll edirdi və nəticədə milli qəhrəmana çevrildi.

      1899-cu ildə, müharibədən sonra T.Ruzvelt Nyu-York ştatının qubernatoru seçilərək

1

Avqurlar rəsmi dövlət falabaxmasını həyata keçirən fəxri Roma kahinlər kollegiyasının üzvləri idilər (red.).

2

Qədim Roma təqvimində il mart ayından başlayırdı. Miladdan əvvəl 46-cı ildə Qay Yuli Sezar Misirin Günəş təqvimini öz ölkəsində tətbiq etdi və növbəti ildən təqvimdə ilk gün yanvarın 1-i qəbul edildi. Onun bu islahatını nəzərə alaraq romalılar yeni təqvim üzrə yeddinci ayı, yəni kvintilisi Sezarın şərəfinə iyul adlandırdılar.Sezardan sonra hakimiyyətə gəlmiş Oktavian Avqust öz sələfinin – Yuli Sezarın təqvim islahatlarını davam etdirdi. Dörd ildən bir fevralın 29 gündən ibarət olması məhz bu imperatorun adı ilə bağlıdır. Buna görə də sekstili ayının adı dəyişdirilib avqust adlandırıldı (red.).