Elmi yanlışlıqlar-təbiət və insan. Ариф Алиев

“tülbənd” deyilir. Bəzi mənbələrdə isə onun fars dilində eyni məna verən “dulbənd” sözünün dəyişdirilmiş forması olduğu bildirilir. Zanbağın gülü tərsinə çevrilmiş tülbəndi – hündür papağı xatırladır.

      "Planetin ciyərləri" meşələrdirmi?

      Meşələri, həqiqətən, “planetin ciyərləri” adlandırırlar. Əslində isə bizim planetin “ciyərləri” suyun altındadır.

      Meşələri “planetin ciyərləri” adlandırırlar, amma atmosferə ötürülən oksigenin cəmi 20%-i onların payına düşür

      Hər il insanların və heyvan ların nəfəs almasına, sənaye məqsədlərinə və s. milyardlarla ton oksigen işlədilir. O isə azalmır, çünki yerini bitkilərin ayırdığı oksigen doldurur.

      Atmosferə ötürülən oksigenin 80%-ni yosunlar, fitoplankton deyilən səyyar dəniz və okean bitkiləri verir. Onlar işlətdikləri hər bir tonun əvəzinə, fotosintez prosesinin “tullantısı” kimi, altı dəfə çox oksigen istehsal edirlər. Karbon dioksidindən (CO₂) və sudan günəş işığının təsiri altında qlükoza sintez edir, özlərinə lazım olmayan oksigeni isə havaya ötürürlər.

      Elmi institutların təxmini hesablamalarına görə, bu üsulla ildə 145 milyard ton oksigen hazırlanır. Amma onun çoxunu insanlar işlətmirlər. Oksigenin əksər hissəsi ölmüş orqanizmlərin parçalanmasına və çürüməsinə sərf olunur. Odur ki oksigen təkcə canlı var – lıqlar üçün həyat mən – bəyi deyil, həm də bir növ tullantıların yandırılması üçün “sobadır”, təbiəti zibillənməkdən qoruyur.

      Oksigenin 80%-ni isə yosunlar, dəniz və okean bitkiləri verir

      Kartofu Avropaya kim gətirib?

      Çox geniş yayılmış əfsanəyə görə, ikinci çörək sayılan kartofu Cənubi Amerikadan Avropaya Kolumb gətirib. Amma Avropada kartofun dadına ilk dəfə Kolumbun Amerikaya son səfərindən təxminən 60 il sonra baxıblar.

      Kolumbun səfərində iştirak edən bioqrafının qeydlərində, həqiqətən də, bu qiymətli bitkinin təsviri var: “Kolumbun kəşf etdiyi İspanyola (Haiti) adasının sakinləri bitki kökündən hazırlanmış çörəklə qidalanırlar. Balaca kolun dibində armud, ya kiçik balqabaq boyda meyvə bitir. Meyvələr yetişəndə biz turpu qazıb çıxardığımız kimi, ada sakinləri də onları yerdən çıxarırlar, gündə qurudurlar, doğrayırlar, üyüdürlər və çörək bişirirlər…”

      Amma bu qeydlər həmin vaxt heç kimi maraqlandırmayıb və kartof haqqında ilk məlumat dərc olunmamış qalıb.

      Qədim inklərin kartof ilahəsi – Akso-mama

      İspan konkistadoru Fransisko Pissaro da XVI əsrin 30-cu illərində Peruda olanda kartofu görüb və ona əhəmiyyət verməyib. Pissaroya inklərin qızılı lazım idi. Lakin dəstəsinin üzvlərindən birini – gənc əsgər Pedro Syeza de Leonu yerli əhalinin həyat tərzi heyrətə gətirib. Leon bundan sonra daha altı dəfə Cənubi Amerikaya səfər edib və 1553-cü ildə “Peru xronikası” kitabını yazıb. Avropalılar ananas, avokado, kokain kolu kimi bitkilərin, alpaka, lama, quanako, anakonda, iquana, puma kimi heyvanların nə olduğunu bu kitabdan öyrəniblər, Naska heroqlifləri, möcüzəvi Tiuanako tikililəri haqqında bilgilər əldə ediblər. Kartof barədə də ilk dəfə həmin əsərdən xəbər tutublar. Peru hinduları ona “papa” deyiblər. Leon yazıb: “Papa – yer qozunun xüsusi növüdür, qabığı donbalanın qabığından qalın deyil, bişirəndə isə qaynadılmış şabalıd kimi yumşaq olur”.

      Kartofun nə olduğunu avropalılar Pedro Leonun 1553-cü ildə nəşr olunmuş “Peru xronikası” kitabından öyrəniblər.

      Kartofun özünün isə Avropaya kim tərəfindən gətirildiyi dəqiq müəyyən edilməyib. Güman olunur ki, bunu 1560-cı illərin ortalarında Amerikadan qayıdarkən özləri ilə yola ərzaq götürən ispan konkistadorları ediblər. Amma tarixdə “Kraliça Yelizavetanın piratı” kimi tanınmış ingilis kapitanı Frensis Dreykin adı daha çox çəkilir. Dreyk təkcə dəniz döyüşü ustası olmayıb, bir sıra çoğrafi kəşflər edib, Amerikadan İngiltərəyə xeyli flora və fauna nümunəsi gətirib.

      Prussiya kralı II Fridrix (1712-1786) kartof əkininə şəxsən nəzarət edir. (Robert Vartmüllerin rəsm əsəri)

      Əvvəllər Avropada kartof yalnız botanika bağlarında yetişdirilib. Ərzaq problemini həll etməyə çalışan hökumətlərin cəhdlərinə baxmayaraq, adamlar onu əkib-becərməkdən imtina ediblər, “şeytan yeməyi” adlandırıblar. “Vəhşi insanların yaşadığı yerlərdən gətirilmiş” kartofun müxtəlif xəstəliklər törətdiyi barədə şayiələrə inanıblar. Hökumətlər bu problemi müxtəlif yollarla həll etməyə çalışıblar. Prussiya kralı I Vilhelm, məsələn, kartof becərməkdən imtina edən kəndlilərin burun-qulaqlarını kəsmək əmri verib, oğlu II Vilhelm onları buna məcbur etmək üçün kəndlərə əsgər göndərib. İngilislər kartof becərənlər üçün xüsusi medal təsis ediblər.

      Fransızlar isə kartofun “kəşfi” üçün əczaçı Antuan Parmantyeyə minnətdardırlar. Parmantye 1757-ci ildə almanlara əsir düşəndə katrof onu aclıqdan ölməyə qoymayıb. Parmantyenin vətəninə döndüyü il Fransada böyük qıtlıq baş verib. Paris Akademiyası yeni qida mənbələri tapmaq üçün müsabiqə elan edib. Əczaçı kartof haqqında məqaləsi ilə müsabiqədə qalib gəlib.

      Fransa kraliçası Mariya Antuanetta (1755-1793) saçlarına, şlyapasına, paltarının yaxasına kartof gülü taxırdı. (Vije-Lebrenin rəsm əsəri)

      Parmantye kartof becərməyin perspektivli olduğuna kral XVI Lüdoviki və kraliça Mariya Antuanettanı da inandıra bilib. Bu bitkini populyar laşdırmaq üçün Mariya Antuanetta saçlarında kartof çiçəyi gəzdirib. Yüksək cəmiyyətdə “yer alması” (kartofu Fransada belə adlandırırdılar) dəbi yaranıb. Parmantye Paris yaxınlığında böyük kartof sahəsi əkib və biclik işlədib. Gündüzlər bu sahə möhkəm qorunur, gecələr isə gözətçilər evlərinə göndərilirdilər. Bu qədər ciddi mühafizə olunan bitkinin qiymətli olduğunu düşünən kəndlilər gecələr oğurluğa gəlir, kartof kollarını çıxarıb öz sahələrinə aparırdılar. Parmantyenin ilk kartof sahəsi saldığı yerdə indi ona heykəl ucaldılıb. Heykəlin postamentində “Bəşəriyyətin xeyirxahı” ifadəsi və bir vaxtlar kral XVI Lüdovikin əczaçıya dediyi sözlər yazılıb: “İnanın, zaman yetişəcək, aclıq keçirən insanlara çörək verdiyiniz üçün bütün Fransa sizə minnətdar olacaq”.

      İtaliyaya kartof Fransadan Roma Papasına hədiyyə kimi göndərilib. Yer altında yetişdiyi və formaca donbalanı (trüfel) xatırlatdığı üçün italyanlar “yer alması”nın adını dəyişiblər, ona tartufolli deyiblər. “Kartof” sözünün buradan yarandığını başa düşmək çətin deyil.

      Fransada ilk kartof sahəsi salınan yerdə Parmantyeyə qoyulmuş heykəl

      Rusiyaya ilk dəfə kartofu 1700-cü ildə I Pyotr Hollandiyadan göndərib. Peterburq ballarında kartof delikates