Fateh Sultan Mehmed. Andre Clot

xəyanətdə suçladı və ona «Başını öz əlimlə kəsəcəyəm!» dedi. Sonra isə əlinə dəyənək alıb Baltaoğlunu döyməyə başladı. Ətrafındakıların yalvarışları olmasaydı, bəlkə də, «Kapitanı-dərya»nı12 öldürəcəkdi.

      Axırda Baltaoğlunu vəzifəsindən azad edən gənc sultan onun yerinə Həmzə bəyi təyin etdi. Həmzə bəy I Mehmedin sədr-əzəmlərindən olmuş Amasyalı Bəyazid paşanın qardaşı idi.

      Aradan bir az keçmiş II Mehmed öz ağıllı məsləhətləri ilə Osmanlı ordusuna dəstək verən Şeyx Ağşəmsəddindən qəribə bir məktub aldı. Ağşəmsəddin sayılıb-seçilən din adamıydı. Eyni zamanda bir çox elmlərlə məşğul idi, dərin biliyə və böyük təcrübəyə sahib idi. Tarixdə II Mehmedin müəllimi olaraq da tanınır.

      Şeyx Ağşəmsəddin tələbəsinə məktubunda hücum əmrlərinin yerinə yetirilməsi, döyüş mövqelərinin düzgün seçilməsi ilə bağlı ciddi əskikliklər olduğunu bildirir, buna görə məsuliyyət daşıyanların niyə mühakimə edilmədiyini soruşurdu. Eyni zamanda əsgərlərə şəhəri ələ keçirəcəkləri təqdirdə talanlara icazə veriləcəyini elan etməyi məsləhət görürdü. Yazırdı ki, belədə onlar daha böyük şövq və şücaətlə Konstantinopol üzərinə yeriyəcəklər. «Əlbəttə, külli-ixtiyar Ulu Tanrının əlindədir. Lakin siz də zəfər qazanmaq üçün hər şeyi eləməlisiniz» – o yazırdı.

      Şeyx Ağşəmsəddinin tövsiyələri, yəqin ki, gənc sultanın beyninə batmışdı. Odur ki, son hücumdan bir gün öncə əsgərlərinə şəhəri üç gün boyu yağmalamağa izin verəcəyini bildirəcəkdi…

      Gəmilərin qurudan yeridilməsi

      Osmanlılar dəniz döyüşlərində özlərini qurudakı qədər rahat və güclü hiss eləmirdilər. Bu səbəbdən o zamanlar belə bir məşhur söz də yaranmışdı: «Tanrı qurunun hökmdarlığını türklərə, dənizlərin hökmdarlığını isə kafirlərə verib». Lakin vaxt gələcəkdi ki, «Qanuni» ləqəbli Osmanlı sultanı Süleyman nəinki quruda, «Barbarossa» (italyan dilindən tərcümədə «qırmızı saqqal» deməkdir) ləqəbli Xeyrəddin paşa13 sayəsində Aralıq dənizində belə hökm edəcəkdi…

      Hələliksə, II Mehmed belə bir ağıllı, cəsur, məharətli donanma başçısından məhrum idi və bu gənc sultanı narahat edir, düşündürürdü. O bilirdi ki, Osmanlının ən önəmli əskiklərindən biri dəniz müharibələrində təcrübəsizliyidir. Əslində Baltaoğluna son anda mərhəmət göstərməsinin bir səbəbi də bu idi. Bütün məsuliyyəti sadəcə «Kapitanı-dərya»nın üzərinə yükləmək nə qədər doğrudur?

      Lakin bir həqiqət də dəyişməz olaraq qalırdı: Konstantinopol üzərinə müdafiəsi zəif təşkil olunmuş Haliç istiqamətindən hücuma keçmək ən doğru yol idi. Buna görə də öncə onu ələ keçirmək lazım idi. Osmanlı donanmasının qarşısını dəniz tərəfdən zəncirlər və xristian gəmiləri kəsdiyindən Haliçə ancaq qurudan girmək mümkündü. Bəs bunu necə etməli?

      Çox götür-qoydan sonra II Mehmed dünya tarixinin ən ağlasığmaz qərarlarından birinə imza atdı: hərbi gəmilərindən bir qismini quru yolla Haliçə keçirmək fikrinə düşdü! Özü də arada nə az, nə çox, düz dörd kilometr yarımlıq məsafə olduğu halda! Lakin gənc sultanın niyyəti qəti idi. O, çoxsaylı döyüşçünü bu dörd kilometr yarımlıq məsafəni təmizləmək üçün səfərbər etdi. Saysız-hesabsız əsgər ərazidəki çala-çuxurları doldurdular, ağacları kəsdilər. Ardınca kəsilmiş ağacları bir-birinə möhkəm bağlayıb şpal şəklində düzdülər və genuyalılardan alınmış yağlar vasitəsilə sürüşkən hala gətirdilər. Yeri gəlmişkən, Konstantinopolun fəthi zamanı genuyalılar gah bizanslılara, gah osmanlılara kömək edirdilər.

      Daha sonra gəmiləri quruda yeritməyə – atlara, öküzlərə qoşub həmin şpalların üzəri ilə Pera təpələrinə qədər çəkməyə başladılar. Ardınca yetmiş iki ədəd iki kürəkli gəmi bir neçə böyük gəmidən ibarət donanmanı həmin yüksəklikdən aşağı endirdilər. Şahidlərin sonralar yazdığına görə, gəmilər sanki dənizdəymiş kimi hərəkət edirdilər.

      Qala divarlarının üstündəki bizanslılar heyrət içində idilər: onlar gözlərinə inana bilmir, qarşılarındakı mənzərəni təəccüb və çarəsizlik içində izləyirdilər!

      Artıq qala divarlarının ən zəif yerləri osmanlıların aramsız atəşi altındaydı. Bizanslılar vəziyyətdən çıxış yolunu rəqib donanmasına od vurmaqda gördülər. İtalyan kadırğalarından birinin kapitanı Giakomo Koko könüllü olaraq komandanlığı öz üzərinə götürdü. Aprelin 28-də səhər tezdən iki gəmi yun və pambıqla yükləndi. Bununla yanaşı, içərisində barıt və digər partlayıcı, eləcə də alışqan maddələr olan üç kiçik gəmi limandan ayrıldı. Koko digər gəmiləri gözləmədən hücuma keçdi. Bir neçə dəqiqədən sonra qulaqbatırıcı gurultu qopdu. Giakomonun kadırğasına mərmi düşmüşdü. O, təxminən min döyüşçüylə bərabər sularda qərq oldu. Digər kadırğa da zədələndi, ancaq batmadı. Bu vaxt osmanlılar əks-hücuma keçib iki xristian gəmisini əsir almağa çalışdılar. Döyüş iki saat çəkdi. Xristianlar səksən əsgər və bir gəmi, osmanlılar isə kiçik bir gəmi itirdilər.

      Bizanslıların türk donanmasına od vurmaq planı acınacaqlı nəticələnmişdi. Bu daxili mübahisələrə gətirib çıxardı. Fiaskoya görə məsuliyyəti genuyalılarla venesiyalılar bir-birinin üstünə atırdılar. Axırda az qala əlbəyaxa oldular. XI Konstantinin səbri daraldı və dedi: «Bəsdir! Başımıza gələnlər az deyilmiş kimi, bir də siz öz aranızda qırğına çıxmayın!»

      Bu zaman artıq Haliçə daxil olmağı bacarmış gənc sultan qazandığı uğurun davamını gətirmək üçün dayanmadan çalışırdı. O, Konstantinopolun mühasirəsini tamamlamaq məqsədilə indiki Balat ilə Kasımpaşa istiqamətləri arasında körpü qurdurdu. Bu körpü gəmilər və taxta çəlləklər bir-birinə birləşdirilərək qurulmuşdu. Uzunluğu 500, eni isə 4,5 metr idi. Üstündən beş atlı yanaşı keçə bilirdi. Məqsəd Haliç limanı vasitəsilə qarşı sahillər arasında əlaqəni gücləndirməkdi.

      1

      Sədr-əzəm

12

Kapitanı-Dərya – Osmanlı dövlətində donanma başçılarına verilən ad

13

Xeyrəddin Paşa – Osmanlı tarixinin ən məşhur dənizçilərindən biri və donanma başçısı və Osmanlı dövlətinin paşa rütbəsi almış ilk dəniz komandanıdır.